Βιογραφίες

Έρνστ Χάϊνριχ Φίλιπ Άουγκουστ Χαίκελ

Ernst Heinrich Philipp August Haeckel)

Σάκης Κουρουζίδης

Γερμανός βιολόγος, φυσιοδίφης και φιλόσοφος (1834 - 1919). Εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο "οικολογία" το 1866.

            Σπούδασε γιατρός στην αρχή και στη συνέχεια συνέχισε στις φυσικές επιστήμες, στα πανεπιστήμια του Βερολίνου, του Βίτσμπουργκ και της Βιέννης. Το 1862 έγινε καθηγητής της συγκριτικής ανατομίας και διευθυντής του ζωολογικού ινστιτούτου της πόλης Ιένα της Γερμανίας, όπου έζησε και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Το 1865 κατέλαβε την έδρα της ζωολογίας, στο ίδιο πανεπιστήμιο, η οποία δημιουργήθηκε ειδικά γι’ αυτόν.

            Το 1866 επισκέφθηκε την Αγγλία και συνάντησε τον Δαρβίνο και από τότε υπήρξε, χωρίς καμιά επιφύλαξη, ένας από τους πιο ένθερμους οπαδούς του και της θεωρίας του, την οποία προσανατόλισε στα πεδία της βιολογίας και της ζωολογίας.

Η λέξη «οικολογία», σε επιστημονικό κείμενο, αναφέρεται από τον Χαίκελ για πρώτη φορά στο βιβλίο του «Generelle Morphologie der Organismen”, ως υποκατάστατο της λέξης βιολογία: "...οικολογία είναι η επιστήμη της οικονομίας, του τρόπου ζωής, των ζωτικών εξωτερικών σχέσεων των οργανισμών…» (η λέξη οικολόγος=οικονόμος, αναφέρεται για πρώτη φορά στο Λεξικό του Σκαρλάτου του Βυζάντιου το 1852!). Στον δεύτερο τόμο του ίδιου έργου καταγράφεται ο πιο γνωστός ορισμός της οικολογίας: «με τη λέξη οικολογία υπονοούμε το σύνολο της επιστήμης των σχέσεων των οργανισμών με το περιβάλλον, που περιλαμβάνει, με την ευρεία έννοια, όλες τις συνθήκες ζωής». Το 1868 ο Χαίκελ δίνει έναν τρίτο ορισμό: «η οικολογία ή η γεωγραφική κατανομή των οργανισμών ... η επιστήμη του συνόλου των σχέσεων των οργανισμών με τον περιβάλλοντα εξωτερικό κόσμο, με τις οργανικές και ανόργανες συνθήκες ύπαρξης. Ότι αποκαλέσαμε οικονομία της φύσης, οι αμοιβαίες σχέσης όλων των έμβιων οργανισμών σε έναν και μοναδικό χώρο, ο μετασχηματισμός τους λόγω του αγώνα τους για επιβίωση, κυρίως τα φαινόμενα του παρασιτισμού, κλπ.». Ένα χρόνο αργότερα, σε μια διάλεξή του στο πανεπιστήμιο της Ιένας, δίνει έναν εμπλουτισμένο ορισμό της οικολογίας: «με τον όρο οικολογία υπονοούμε το σύνολο των γνώσεων που αφορούν την οικονομία της φύσης, τη μελέτη των σχέσεων του ζώου με το οργανικό και ανόργανο περιβάλλον του. Αυτό περιλαμβάνει τις φιλικές ή εχθρικές σχέσεις του με τα φυτά ή τα άλλα ζώα, με τα οποία σχετίζεται εμμέσως ή αμέσως, με δυο λόγια, η οικολογία είναι η μελέτη των σύνθετων σχέσεων, στις οποίες αναφέρεται ο Δαρβίνος με την έκφραση συνθήκες πάλης για την επιβίωση». Στο έργο του Ανθρωπογένεση, το 1874, δίνει έναν πέμπτο ορισμό της οικολογίας: «Το σύνολο των τόσο ποικίλων σχέσεων ζώων και φυτών, των σχέσεών τους με τον εξωτερικό τους κόσμο, ότι αφορά την οικολογία των οργανισμών, παραδείγματός χάριν τα τόσο ενδιαφέροντα φαινόμενα του παρασιτισμού, της ζωής σε οικογένειες, της φροντίδας για το νεογνό, κλπ., όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να εξηγηθούν, φυσικά και απλά, παρά μόνο από τη θεωρία της προσαρμογής και της κληρονομικότητας».

Υπήρξε ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος του «Γερμανικού Συνδέσμου Μονιστών». Με τον όρο μονισμός, ο Χαίκελ αποκαλούσε την αντίληψή του για τον κόσμο, δηλαδή, την σύνθεση όλων των φαινομένων της φύσης, μαζί και των ψυχικών φαινομένων, μέσα στην έννοια της ουσίας. Οι θεμελιώδεις ιδιότητες της ουσίας αυτής, είναι η ύλη και η ενέργεια και ο καθολικός νόμος που διέπει τα πάντα είναι ο νόμος της διατήρησης της ύλης και της ενέργειας. Η ενότητα αυτή αμφισβητεί ευθέως τον διυσμό της μεταφυσικής:.

Υποστήριξε, επίσης, τη θεωρία της ετερογονίας, κατά την οποία οι πρώτοι οργανισμοί προήλθαν από την ανόργανη ύλη, όπως και μία θεωρία σύμφωνα με την οποία η οντογένεση, δηλαδή η ανάπτυξη του εμβρύου μέχρι την ολοκλήρωση του οργανισμού, αποτελεί ανακεφαλαίωση της φυλογένεσης, της εξελικτικής δηλαδή ιστορίας του είδους. Η θεωρία αυτή έγινε γνωστή ως θεμελιώδης βιογενετικός νόμος ή νόμος του Χαίκελ.

Ανάμεσα στα πολλά βιβλία που εξέδωσε, στα ελληνικά κυκλοφόρησαν: Ο Μονισμός: ομολογία πίστεως ενός φυσιοδίφου, μετ. Α. Φαρμακόπουλου, εκδ. Φέξης, 1925 και πρώτη κυκλοφορία στα γερμανικά το 1892 (στο βιβλίο αυτό ο μεταφραστής μας δίνει τον πρώτο ορισμό της οικολογίας στα ελληνικά σε μια παραπομπή του, όταν συναντά μέσα στο κείμενο τη λέξη οικολογία: "υπό το όνομα οικολογία νοεί ο Haeckel τα ποικίλα φαινόμενα τα εκ των οργανισμών προς το περιβάλλον εκπηγάζοντα και ιδία τας ως τα πολλά σκοπίμους των οργανισμών διαθέσεις, αι οποίαι ουχί εκ της δράσεως υπερφυσικών δυνάμεων αλλά εκ μηχανικών αιτιών, ήτοι εκ της προσαρμογής των οργανισμών προς τους όρους της ζωής, ερμηνεύονται"!), το ίδιο βιβλίο, χωρίς χρονολογία έκδοσης, αλλά πολύ αργότερα, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αναγνωστίδη, σε μετάφραση Ε. Μετρινού και δεμένο μαζί το βιβλίο Η καταγωγή του ανθρώπου, πρώτη κυκλοφορία το 1898 και σε πρώτη μετάφραση του Α. Φαρμακόπουλου. O Haeckel αρθρογράφησε(!) και στο σπουδαίο ελληνικό επιστημονικό περιοδικό "Προμηθεύς", σε 21 τεύχη του μεταξύ 1890 και 1891, με γενικό τίτλο του θέματος: "Ιστορία της φυσικής δημιουργίας ή περί της θεωρίας της εξελίξεως", τα οποία προκάλεσαν θύελλα αντιδράσεων στους θεολογικούς κύκλους της εποχής.

Υπήρξε καινοτόμος, μεταρρυθμιστής και τολμηρός στη διατύπωση και στην υπεράσπιση των απόψεών του και θεωρείται ως ο τυπικός πατέρας της οικολογίας

(στοιχεία για το σημείωμα αυτό χρησιμοποιήθηκαν από το βιβλίο Ιστορία της οικολογίας, Π. Ακό, εκδ. Σ. Εποχή, τις εγκυκλοπαίδειες Δρανδάκη και Ελευθερουδάκη και από τα βιβλία και τα άρθρα του Haeckel στα ελληνικά).