Η «αρχή της υπευθυνότητας» σύμφωνα με τον γερμανό φιλόσοφο Hans Jonas

ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΖΙΑΚΑ*

Για την παραδοσιακή ηθική η φύση δεν αποτελούσε αντικείμενο της ανθρώπινης ευθύνης. Η φύση φρόντιζε μόνη της τον εαυτό της, καθώς και τον άνθρωπο. Σήμερα, που οι τεχνολογικές δυνατότητες του ανθρώπου απειλούν τις φυσικές ισορροπίες, η ευθύνη μας επεκτείνεται πέρα από τις διαπροσωπικές ανθρώπινες σχέσεις, έως το επίπεδο της βιόσφαιρας. Η διατήρηση της φύσης είναι προϋπόθεση για την ίδια την επιβίωση μας.

Ο Γερμανός φιλόσοφος Hans Jonas, στο βιβλίο του «η αρχή της υπευθυνότητας», που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1979 στη Φρανκφούρτη, υποστηρίζει την κατεπείγουσα ανάγκη της υιοθέτησης μιας «ηθικής για τον τεχνολογικό πολιτισμό» που θα βασίζεται στην «αρχή της υπευθυνότητας». Η θέση του ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι η υπόσχεση της μοντέρνας τεχνολογίας για διαρκή καλυτέρευση των συνθηκών διαβίωσης του ανθρώπου έχει μετατραπεί σε μια απειλή καταστροφής: «η επιστήμη έχει προικίσει τον άνθρωπο με δυνάμεις που δεν είχε γνωρίσει ποτέ μέχρι τώρα, η οικονομία σπρώχνει συνέχεια προς τα μπρος σε μια ξέφρενη ώθηση». Όμως η επιτυχία της παλιάς ιδέας της καθυπόταξης της φύσης από τον άνθρωπο έχει πάρει σήμερα ανεξέλεγκτες διαστάσεις και επεκτάθηκε και στην ίδια τη φύση του ανθρώπου. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Jonas, «η υπόσχεση μετατράπηκε σε απειλή και η προοπτική σωτηρίας σε αποκάλυψη». Μια μορφή ζωής, ο άνθρωπος, είναι σήμερα σε θέση να θέσει σε κίνδυνο όλες τις άλλες μορφές ζωής (και συγχρόνως τον ίδιο του τον εαυτό).

Ο Jonas παρουσιάζει συνοπτικά τις σημερινούς κινδύνους για τον άνθρωπο (για την ίδια του τη φύση, όπως το θέμα των γενετικών μεταλλαγών), καθώς και τα κρίσιμα οικολογικά ζητήματα της εποχής μας, που συνδέονται άμεσα με τις επιλογές μας σε θέματα τεχνολογίας και οικονομίας: το θέμα της εξασφάλισης τροφής για τον παγκόσμιο πληθυσμό που αυξάνεται με εκθετικό ρυθμό, την κατασπατάληση των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων, τη χημική ρύπανση του νερού, τη διάβρωση, την ερημοποίηση, τις κλιματικές αλλαγές. Η ανάλυση του τον οδηγεί στο θέμα της ενέργειας, βάση όλων των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, για να καταλήξει στο ζήτημα του κινδύνου που αντιπροσωπεύει η υπερθέρμανση του πλανήτη.

Ο Jonas εξηγεί ότι το ουτοπικό όνειρο της πλήρους απεξάρτησης μας από τις ανθρώπινες ανάγκες προσκρούει στα όσα μας διδάσκει η φυσική: «το ερώτημα δεν είναι το τι θα μπορέσει ακόμη να καταφέρει ο άνθρωπος, αλλά το τι θα μπορέσει ακόμη να αντέξει η φύση. Κανείς δεν αμφιβάλει σήμερα ότι υπάρχουν όρια στην αντοχή της φύσης…».

Μια ηθική για μια εποχή κρίσης

Έχουμε ανάγκη από μια ηθική για την εποχή κρίσης που διανύουμε, μια ηθική της υπευθυνότητας. Η παραδοσιακή ηθική, που καθορίζει στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, δεν μπορεί πλέον στην εποχή μας να καθορίσει το «καλό» και το «κακό». Για την παραδοσιακή ηθική, η φύση δεν αποτελούσε αντικείμενο της ανθρώπινης ευθύνης. Η φύση φρόντιζε μόνη της τον εαυτό της, καθώς και τον άνθρωπο. Σήμερα, που οι τεχνολογικές δυνατότητες του ανθρώπου απειλούν τις φυσικές ισορροπίες, η ευθύνη μας επεκτείνεται πέρα από τις διαπροσωπικές ανθρώπινες σχέσεις, έως το επίπεδο της βιόσφαιρας, γεγονός που μας υποχρεώνει να λάβουμε υπόψη μας τις μακροπρόθεσμες συνέπειες των πράξεων μας.

Τη στιγμή όπου το ίδιο το μέλλον της ανθρωπότητας απειλείται, η υιοθέτηση της ηθικής της υπευθυνότητας οδηγεί σε μια υποχρέωση απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη: «ο άνθρωπος θα πρέπει να υπάρχει» και θα πρέπει να ζει μια ζωή που να αξίζει να ονομάζεται «ανθρώπινη». Το μέλλον της φύσης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση αυτής της υποχρέωσης: «το συμφέρον του ανθρώπου συμπίπτει με αυτό των υπόλοιπων ζωντανών οργανισμών». Η διατήρηση της φύσης είναι προϋπόθεση για την ίδια τη επιβίωση μας. Έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για την «υποχρέωση μας απέναντι στην ανθρωπότητα», για να αναφερθούμε συγχρόνως στα δύο είδη υποχρεώσεων – απέναντι στον άνθρωπο και απέναντι στη φύση – που συνδέονται αλληλένδετα. Όμως συγχρόνως, η κοινή μοίρα του ανθρώπου και της φύσης – την οποία συνειδητοποιήσαμε μέσα από τον κίνδυνο – μας οδηγεί στο να ξανανακαλύψουμε την αυτόνομη αξία της φύσης και μας επιβάλει να σεβόμαστε την ίδια τη φύση στην ολότητα της, πέρα από τη χρηστική της αξία.

Ποιες πολιτικές για να την κρίση

Ο Jonas αξιολογεί την ικανότητα των πολιτικών συστημάτων της εποχής του να ελέγξουν τον τεχνολογικό κίνδυνο και να καταφέρουν να αποτρέψουν μια πιθανή καταστροφή της ανθρωπότητας κάτω από την κυριαρχία της τεχνολογικής ανάπτυξης. Το ερώτημα που τίθεται είναι το πώς μπορούμε να καλύψουμε τις υλικές ανάγκες του ανθρώπου, εξοικονομώντας συγχρόνως παραπάνω φυσικούς πόρους και αποφεύγοντας την περιβαλλοντική υποβάθμιση (ή και την καταστροφή); Αναπόφευκτα θα πρέπει να μειωθεί το επίπεδο ζωής στις περισσότερο οικονομικά αναπτυγμένες κοινωνίες, προς όφελος της αποκατάστασης του διεθνούς ισοζυγίου της κατανομής των πόρων. Αυτό καθίσταται απαραίτητο με δεδομένη την παγκόσμια διάσταση των προβλημάτων και την χωρική ανισοκατανομή του φυσικού πλούτου. Θα έπρεπε να εγκαταλείψουμε μια ζωή αφθονίας (που βασίζεται σήμερα σε μια «παρανοϊκή κατασπατάληση» των πόρων), πάνω στην οποία δομήθηκαν οι βιομηχανικές κοινωνίες και η οποία αποτελεί σήμερα το στόχο αναπτυσσόμενων κοινωνιών, όπως η Κίνα.

Επιπλέον, όσον αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τη φύση, η τεράστια πολυπλοκότητα των αλληλεξαρτήσεων οδηγεί σε μια κατάσταση όπου η αβεβαιότητα γίνεται η μόνιμή μας μοίρα. Η επιστήμη δεν μπορεί πλέον να μας δώσει ξεκάθαρες και σίγουρες προβλέψεις. Μπροστά στην αβεβαιότητα αυτή και με δεδομένη την μη αναστρεψιμότητα κάποιων από τις διαδικασίες που τίθενται σε εφαρμογή από τις τεχνολογικές επιλογές, η «οδός της μακροπρόθεσμης σύνεσης» είναι το πρωταρχικό πρόταγμα της υπευθυνότητας. Ο Jonas παρέχει έτσι την απαραίτητη επιχειρηματολογία για την υιοθέτηση της «αρχής της προφύλαξης», αρχή που βλέπουμε τελευταία να ενσωματώνεται στα νομικά κείμενα υπερεθνικού επιπέδου (Κανονισμοί και άλλα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης), καθώς και σε διάφορα άλλα κείμενα που προωθούνται από μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Ο Jonas θεωρεί ότι ένα νέο μαζικό θρησκευτικό κίνημα θα μπορούσε πιθανότατα να οδηγήσει στην απαραίτητη αλλαγή συνειδήσεων και συμπεριφορών. Όμως, ακόμα και με την έλλειψη μιας θρησκείας που θα επιδρούσε σε τέτοιο βαθμό στην κοινωνία, μια κάποια ηθική θα όφειλε να υπάρχει. Ο Jonas υποστηρίζει ακόμη ότι, αν ο στόχος μας είναι να αποφύγουμε την καταστροφή, μια απολυταρχική διακυβέρνηση θα παρουσίαζε πλεονεκτήματα, μια και τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν για το κοινό καλό απαιτούν θυσίες και στερήσεις, που τα άτομα μιας κοινωνίας δεν θα αποδεχόταν ποτέ αυθόρμητα. Βέβαια κάθε πολιτικό πρόγραμμα προς την κατεύθυνση αυτή εξαρτάται από αυτό που ορίζουμε ως «ανάγκη»: αποτελεί «ανάγκη» η δημόσια εκπαίδευση, οι στρατιωτικές δαπάνες, η αποκατάσταση οικολογικά επιβαρυμένων περιοχών…;  Ο Jonas εκφράζει την αμφιβολία του για το κατά πόσο μια αντιπροσωπευτική κυβέρνηση έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις αυτές ακολουθώντας τις κλασσικές αρχές και διαδικασίες της. Αυτές οι αρχές και διαδικασίες λαμβάνουν υπόψη τους μόνο τα συμφέροντα της σημερινής γενιάς. Σ’αυτή τη γενιά θα πρέπει οι δημόσιες αρχές να δώσουν λόγο: «αυτό που δεν υπάρχει ακόμη δεν διαθέτει μέσα πίεσης και αυτοί που δεν έχουν γεννηθεί ακόμη δεν έχουν καμιά εξουσία». Ο Jonas δεν δίνει απάντηση στο ερώτημα με ποιόν τρόπο θα μπορούσε κανείς να αντιμετωπίσει τα σοβαρότατα αυτά προβλήματα και τους σύγχρονους κινδύνους μέσα από ένα δημοκρατικό πρόγραμμα διακυβέρνησης. Αφιερώνει κυρίως μεγάλο μέρος της επιχειρηματολογίας του για να εξηγήσει γιατί η μαρξιστική σκέψη, καθώς και τα κομουνιστικά κράτη της εποχής του, δεν είναι σε θέση να δώσουν την απαιτούμενη λύση.

Η ηθική της υπευθυνότητας απάντηση απέναντι στο φόβο

Οι θέσεις του Hans Jonas για την ανάγκη μιας ηθικής που θα βασίζεται στην αρχή της υπευθυνότητας, παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στη δεκαετία του ’70, όμως σήμερα είναι περισσότερο επίκαιρες παρά ποτέ. Οι απειλές για την άνθρωπο –ιδιαίτερα όσον αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τη βιόσφαιρα– έχουν χειροτερέψει από τότε. Η συνειδητοποίηση των απειλών αυτών και της μη αναστρεψιμότητας των συνεπειών των επιλογών μας, δεν μπορεί παρά να προκαλέσει το φόβο. Όμως, όπως υπογραμμίζει ο Jonas, ο ίδιος ο φόβος αποτελεί την πρωταρχική «υποχρέωση» μιας ηθικής της υπευθυνότητας. Πρόκειται για έναν φόβο που προσκαλεί στη δράση και συνοδεύεται από την ελπίδα: «είμαι έτοιμος να κάνω αυτό που πρέπει για να αποφύγω το χειρότερο». Πρόκειται για το «κουράγιο να αναλάβουμε τις ευθύνες μας», μετατρέποντας τις ανησυχίες μας σε υποχρέωση δράσης.

Το ερώτημα που προκύπτει από τις θέσεις του Jonas είναι το πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί και να διαδοθεί αυτή η νέα ηθική της υπευθυνότητας, μια ηθική της πρόληψης, της αλληλεγγύης. Ο Hans Jonas, ενώ καταδεικνύει τη μοναδική πιθανή διέξοδο απέναντι τις πλανητικές προκλήσεις των καιρών μας, την ηθική, δεν εξηγεί με ποιόν τρόπο θα μπορούσαμε να φτάσουμε σ’αυτήν. Θα λέγαμε, από την πλευρά μας, ότι η ευαισθητοποίηση και η συνειδητοποίηση – άρα μια εκπαιδευτική προσπάθεια – θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τις βάσεις της απαραίτητης αλλαγής συνειδήσεων και συμπεριφορών. Όμως, ο κατεπείγων χαρακτήρας των κινδύνων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα απαιτεί την επεξεργασία και εφαρμογή ενός δημοκρατικού πολιτικού προγράμματος, που μπορεί να αντλήσει έμπνευση από τις πρωτοβουλίες της κοινωνίας των πολιτών που έχουν αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες.

(*) Οικονομολόγος, Διδάκτωρ Περιβαλλοντικής Επικοινωνίας

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Jonas Hans, 1990, Le Principe Responsabilité, Les Editions du Cerf, Paris, 430 p.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 56, 1/06