Βιογραφίες

Θεόφραστος ο Ερέσιος (Τύρταμος)

Σάκης Κουρουζίδης

Πατέρας της βοτανικής ή ο πρώτος «οικολόγος» που ασχολήθηκε συστηματικά με τα φυτά. Μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη (του πατέρα της ζωολογίας) στην περιπατητική σχολή. Γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου το 372 π.χ. και πέθανε στην Αθήνα το 287, σε ηλικία 85 ετών. Πριν από τον Αριστοτέλη μαθήτευσε κοντά στον Πλάτωνα, όταν πρωτοήρθε στην Αθήνα, όπου και πέρασε ολόκληρη σχεδόν τη ζωή του. Το πραγματικό του όνομα ήταν Τύρταμος, αλλά λόγω της ευγλωττίας του («το θεσπέσιον της φράσεώς του»), ο Αριστοτέλης τον μετονόμασε σε Θεόφραστο («ο λαληθείς υπό του θεού», κατά μία άλλη εκδοχή). Στα 34 χρόνια που είχε την ευθύνη της περιπατητικής σχολής του Λυκείου, πέρασαν από αυτήν περισσότεροι από 2.000 μαθητές. Στα χρόνια αυτά η σχολή γνώρισε μεγάλη ακμή και ο ίδιος έχαιρε πολύ μεγάλης εκτίμησης από τους Αθηναίους. Το συγγραφικό του έργο υπήρξε τεράστιο. Ο Διογένης ο Λαέρτιος κατέγραψε 240 συγγράμματα του Θεόφραστου, τα οποία αναφέρονται σε ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων. Ο τρόπος με τον οποίο πραγματευόταν τα θέματά του, δείχνει υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στην αναζήτηση της αλήθειας, σαφήνεια, ευθυκρισία και αντικειμενικότητα, καθώς παρουσίαζε πάντα και τις θέσεις των άλλων διανοητών.

             Η ενασχόλησή του με τις φυσικές επιστήμες μας κληρονόμησε την πρώτη στην ιστορία καταγραφή και περιγραφή 600 φυτών. Τα έργα του «Περί φυτών ιστορίαι» και «Περί φυτών αιτίαι» (ή «Αίτια φυτικά»), τα οποία διασώθηκαν, αποτελούν θησαυρούς της βοτανικής επιστήμης και αποτελούν την απαρχή της ιστορίας των φυτικών επιστημών. Το πρώτο, σε 9 βιβλία, αποτελεί μία κλασσική μελέτη για τα φυτά, τα μέρη των φυτών, τις διαφορές τους, τη χρήση τους. Το δεύτερο, σε 6 βιβλία, ως συνέχεια του προηγούμενου, έχει περισσότερο χαρακτήρα φιλοσοφικό. Τον απασχολούν οι σχέσεις των φυτών με το περιβάλλον, ποιους τελικούς σκοπούς προβάλλει η φύση με τις ενέργειές της, η οποία «ουδέν πράττει επί ματαίω». Ενώ το έργο του Αριστοτέλη περί ζώων διασώθηκε, οτιδήποτε έγραψε περί φυτών εξαφανίστηκε, ίσως γιατί υπερκεράστηκε από το έργο του Θεόφραστου.

            Εκδόσεις με τα διασωθέντα έργα του κυκλοφόρησαν πολλές. Με τίτλο «Θεοφράστου του Ερέσιου τα σωζόμενα» κυκλοφόρησαν το 1818, στη Λειψία όλα τα έργα του σε 5 τόμους, από τον Gottlob Schneider. Στον πρώτο τόμο του έργου αυτού υπάρχει το έργο του «Περί Φυτών». Άλλες εκδόσεις των έργων του έγιναν από τον Casaubon, to 1592, από τον Diels, το 1909, από τον Κοραή το 1799 στο Παρίσι, από τον Petersen το 1859, από τον Ussing το 1897, κ.ά. Η σπουδαιότερη, όμως, από τις εκδόσεις του έργου του «Περί Φυτών», είναι αυτή που εκδόθηκε το 1644 στο Άμστερνταμ, στα αρχαία ελληνικά και στα λατινικά, με σχόλια στα λατινικά και 600 γκραβούρες με τα φυτά που αναφέρει ο Θεόφραστος. Ο τόμος, δεμένος με περγαμηνή, σε διαστάσεις 36 χ 23 cm., έχει 1187 σελίδες και 88 σελίδες index. Μια πρόσφατη σειρά από τις εκδόσεις Κάκτος παρουσιάζουν το έργο του για τα φυτά στα νέα ελληνικά.

            Στα υπόλοιπα συγγράμματά του που διασώθηκαν, καλύπτονται πολλά θέματα, όπως: περί αισθήσεως και αισθήτων, περί λίθων, περί οσμών, περί ανέμων, περί των ιχθύων των εν τω ξηρώ διαμενόντων, περί των ζώων των μεταβαλλόντων τας χρόας, περί των αθρόον φαινομένων ζώων, περί των λεγομένων ζώων φθονείν, περί των φωλευόντων ζώων, περί μέλιτος, περί χρωμάτων, κ.ά. Φημισμένοι είναι και οι «Ηθικοί χαρακτήρες» του Θεόφραστου. Ως πρώτη μετάφραση στα νεοελληνικά του έργου αυτού, αναφέρεται αυτή του Δ. Δάρβαρη, το 1795, αργότερα το μετέφρασε ο Α. Λασκαράτος (1886) και το 1939 ο Μ. Σιγούρος.

(Ως πηγές χρησιμοποιήθηκαν τα δύο έργα του Θεόφραστου (1644 και 1818) και για τα βιογραφικά στοιχεία, παλιές εγκυκλοπαίδειες)