Βιογραφίες

Φρίντερσριχ Χουντερτβάσσερ

(Friedensreich Hundertwasser)

Σάκης Κουρουζίδης

Αυστριακός αρχιτέκτονας (χωρίς να έχει τελειώσει κάποια αρχιτεκτονική σχολή). Γεννήθηκε στη Βιέννη στις 15 Δεκεμβρίου 1928 με το όνομα Φρίντριχ Στόουβασερ και πέθανε στις 19 Φεβρουαρίου 2000, εν πλω στον Ειρηνικό Ωκεανό, από καρδιακή προσβολή. Σύμφωνα με την επιθυμία του τάφηκε στη Νέα Ζηλανδία, στον κήπο του «ευτυχισμένου νεκρού» κάτω από ένα δένδρο τουλίπας.

Όνειρο της ζωής του ήταν να κατασκευάζει, να χτίζει, επιθυμία με υπαρξιακές προεκτάσεις. Το κατασκευάζειν (building) ήταν γι’ αυτόν η συνάντηση με τις ανθρώπινες ανάγκες, ένα καταφύγιο, ένα σίγουρο – ασφαλές κατάλυμα.

Εναλλακτικός αρχιτέκτονας, με όλη τη σημασία της λέξης, κατάφερε να «διασπάσει» τον παραδοσιακό και κλασσικό οικιστικό ιστό ακόμη και στην καρδιά της Βιέννης, χτίζοντας κτίρια και σύνολα εντελώς διαφορετικά αλλά και απόλυτα ενταγμένα στην πόλη. Τα κτίρια και τα σύνολα που σχεδίασε και έχτισε δεν εντάσσονται σε κάποια σχολή, δεν μοιάζουν με κάποιου άλλου. Είναι, ίσως, η πρώτη σύζευξη οικολογίας και αρχιτεκτονικής, στην σύγχρονή της εκδοχή. Το πέρασμα από την παραδοσιακή κατασκευαστική τεχνική, που ήταν «οικολογική», στην σύγχρονη βιοκλιματική της εκδοχή. Αξεπέραστος σε εφευρετικότητα, τολμηρότητα και απόλυτα συνεπής στις γενικές του αρχές. 

Το 1934 παρουσιάζει τα πρώτα του παιδικά σχέδια. Για ένα χρόνο (1936-37) φοιτά σε σχολείο Montessori. Το 1943 τυπώνει τα πρώτα σχέδια που αποτυπώνουν τη φύση. Την ίδια χρονιά 69 συγγενείς της μητέρας του (Εβραίοι) σκοτώθηκαν. Ο ίδιος αρχίζει τα ταξίδια του (Ιταλία, Παρίσι) και υιοθετεί δικό του στυλ και παίρνει το νέο του όνομα.

Το 1948 εγγράφεται στην Ακαδημία Καλών Τεχνών Βιέννης και η πρώτη του ομιλία έχει τίτλο “Ο καθένας πρέπει να είναι δημιουργικός” Την πρώτη μέρα (1950) που γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι, έφυγε κιόλας.

Η αρχιτεκτονική για τον ΦΧ δεν είναι  συνώνυμη με την τεχνολογική καινοτομία, δεν είναι κατασκευαστικό θέμα. Πρέπει να είναι εύκολα εφαρμόσιμη, χωρίς μεγάλο κόστος. Οι φυτεμένες στέγες είναι οι επιφάνειες που «κρύβουν» το κατάλυμα και κάνουν πιο ασφαλές το καταφύγιο. Η φύση αναλαμβάνει να προστατέψει τον άνθρωπο, τον κρύβει από τους κινδύνους. Κάτω από τη φυτεμένη στέγη οι άνθρωποι είναι απόλυτα ασφαλείς. Χρησιμοποιούσε πολλά παράθυρα και πολλά τζάμια. Τα παράθυρα  είναι ο σύνδεσμος με τη γη, εκφράζουν την εμπιστοσύνη στη φύση.

Στα σπίτια του, η αρχιτεκτονική προσδιορίζεται από τα παράθυρα (= μάτια). Έβαφε με πολύ φωτεινά και έντονα χρώματα τα παράθυρα («κάτι συμβαίνει εκεί μέσα, είναι ζωντανό το σπίτι αυτό»). Το δικαίωμα στο παράθυρο δεν είναι ένα ελιτίστικο προνόμιο του αρχιτέκτονα αλλά δικαίωμα για τον καθένα, για το σπίτι του. Το παράθυρο είναι η βάση, ο πυρήνας για την οργανική αρχιτεκτονική με την έννοια που έλεγε ο Λωτρεαμόν ότι η ποίηση είναι για όλους.

Είχε επηρεαστεί από τις “ανώνυμες” μεθόδους κατασκευής όπως τα υπόσκαφα σπίτια της Σαντορίνης, της Υεμένης, των Ινδιών, του Σουδάν, της Ισλανδίας, της Νέας Ζηλανδίας. Τα απλά σπίτια της γης (υπόσκαφα) μπορεί να φαίνονται απλές και μεμονωμένες λύσεις και όχι μια γενική μέθοδος, μια πρακτική, ωστόσο, είναι προφανές ότι οι εναλλακτικοί τρόποι κατασκευής έχουν εμπνευστεί από αυτές. Θεωρούνται ως εμπνευσμένες και ευφυείς οι κατασκευές όπως ο πύργος του  Άιφελ και όχι αυτά τα απλά παραδείγματα, γιατί έχουν ένα φυσικό τρόπο να υπάρχουν, όπως μεγαλώνει ένα φυτό και αυτό θεωρείται ως κάτι δεδομένο και όχι κάτι το εφυές. Βέβαια, τα σπίτια  των μελισσών είναι και φυσικές και έξυπνες κατασκευές.

Πίστευε και δίδασκε τις αρχές της οργανικής κατασκευής σε συμφωνία με τους νόμους της φύσης και όχι στις «έξυπνες κατασκευές». Διατήρησε την παιδικότητα και την αφέλεια και τα έκανε παραγωγικά στοιχεία έμπνευσης. Το δέντρο είναι πιο σπουδαίο από την αρχιτεκτονική. (Ο πρόεδρος –της Σενεγάλης- Σενγκόρ έλεγε ότι μόλις χτίσεις ένα σπίτι, να φυτέψεις ένα δέντρο που να είναι ψηλότερο από το σπίτι).

Πίστευε στην «οικολογική ταφή» και όχι στα κλασσικά νεκροταφεία. Ζωγράφισε έναν πίνακα με τίτλο «Ο κήπος του ευτυχισμένου νεκρού» για να δείξει ότι ο «Θάνατος» είναι αναγέννηση στο σπιράλ για την αιώνια «ζωή».

Οι όψεις, το κέλυφος του κτιρίου, τα παράθυρα, βάφονται και αλλάζουν χρώματα όπως η ανθρώπινη επιδερμίδα που ζει, αλλάζει. Στην αρχή το κέλυφος είναι ένα ενιαίο σύνολο, αργότερα διαφοροποιούσε τους ορόφους, τα διαμερίσματα, τα παράθυρα με χρώματα και σχεδιασμούς.

Το να ζει κανείς μακριά από το έδαφος, του στερεί από δυνατότητες για ανθρώπινη δημιουργικότητα. Στους ουρανοξύστες ότι κι αν κάνεις, οι άνθρωποι που ζουν εκεί χάνουν τη δημιουργικότητά τους και μακροπρόθεσμα δεν μπορούν να επιβιώσουν. Το οριζόντιο επίπεδο ανήκει στη φύση, το κάθετο στον άνθρωπο. Τα παράθυρα είναι ένα είδος γέφυρας που διασπά το «κάθετο επίπεδο». Τα κάνει σαν να αιωρούνται, τα αποσπά από το οικοδόμημα, δίνουν μια προοπτική, να αισθανθεί ο άνθρωπος όπως όταν κινείται μέσα σε νερό, να απεγκλωβιστεί από τα κάθετα στοιχεία.

Το σύστημα οικοδόμησης –το ορθογωνισμένο –είναι το σύμβολο και το σύμπτωμα της αυτοκαταστροφής της κοινωνίας. Γι’ αυτό στους πίνακες του έριχνε μια σταγόνα νερού για να διαρρήξει τον ορθολογισμό και να δείξει ότι εκεί υπήρχε μια άπειρη δυναμική ζωής. Ο αστός, ο κάτοικος ενός πολεοδομικού συστήματος, ο οποίος ζει σε ένα συγκρότημα από ευθείες, χωρίς να το αισθάνεται λογικά, προσλαμβάνει αυτές τις ευθείες ως έναν κίνδυνο, μια απειλή και έτσι αναπτύσσονται διανοητικά άρρωστοι άνθρωποι σ’ αυτές τις πόλεις, χωρίς να ξέρουν το γιατί. Ο ίδιος φορούσε διαφορετικές κάλτσες για να σπάει τη συμμετρία.

Η εποχή που εμφανίζεται ο Hundertwasser (δεκαετία ’50) είναι η εποχή των χίπις, της οικολογίας, του γυμνισμού, των φοιτητικών διεκδικήσεων, ωστόσο οι πράξεις του δεν συσχετίζονται άμεσα με αυτά, αλλά έχουν ένα αυθορμητισμό χωρίς άμεση συσχέτιση ή ένταξη σε ένα ευρύτερο σχέδιο, μία προοπτική. «Αυτό που κάνω –η καλλιτεχνική μου δραστηριότητα– δεν είναι μία τέχνη με ότι αυτό σήμαινε παραδοσιακά, αλλά ότι κάνω είναι μια συναίσθηση ευθύνης για να εφιστήσω την προσοχή για υπαρκτούς κινδύνους. Ο κίνδυνος προέρχεται από το τυποποιημένο, το μαζικό, το “ευθύγραμμο”, το ορθολογικό, το συμμετρικό τόσο στην πολιτική (φασισμός, κομμουνισμός και αμερικανικός τρόπος ζωής) όσο και στην αρχιτεκτονική (παραγωγή ίδιων γραμμών, ίδιων σχημάτων, ίδιων προϊόντων, ίδιων σλόγκαν). Τέχνη και πολιτική έχουν αναλογίες» Θέλησε να δείξει ότι όλα αυτά πρέπει να επιτρέπουν περισσότερη ελευθερία και, ταυτόχρονα, να αναδεικνύουν την μέγιστη υπευθυνότητα. Πολύ δύσκολο και πολύπλοκο πράγμα, αλλά και η μόνη προοπτική και ελπίδα. Αυτή –πρέπει να– είναι η ζωή. Ελευθερία και ευθύνη.

Η δουλειά του ήταν να δείξει αυτούς τους κινδύνους από την ομοιομορφία, την τυποποίηση, τα οποία εμφανίζονται και στην τέχνη και στην πολιτική.

Η αρρώστια των πόλεων ονομάζεται κουτιά, κουτιά, κουτιά... Καλύτερα να πυροβολείς τους ανθρώπους παρά να τους θάβεις σ’ αυτά τα κουτιά. Εφόσον η τέχνη της αρχιτεκτονικής για να ασκηθεί απαιτεί δίπλωμα και δεν μπορεί να την ασκήσει καθένας τότε δεν είναι τέχνη. Πίστευε στο δικαίωμα του καθενός να αναπτύξει και να υλοποιήσει τις ατομικές επιθυμίες του για οικοδόμηση και να είναι απόλυτα υπεύθυνος για τους 4 τοίχους που θα φτιάξει. Καλύτερα τα slums (πρωτόγονα καταλύματα) παρά τα προϊόντα της λειτουργικής αρχιτεκτονικής. Σ’ αυτά τα slums μόνο το ανθρώπινο σώμα μπορεί να καταπιεστεί, αλλά στα σύγχρονα κτίρια καταπιέζεται κυρίως το πνεύμα του ανθρώπου. Σήμερα, μπορούμε να υιοθετήσουμε όχι τα slums, αλλά τις κατασκευαστικές αρχές πάνω στις οποίες χτίζονται τα slums, και να προσθέτουμε ανέσεις και κομφόρ, έστω και με “άγριο” τρόπο.

H “λειτουργική αρχιτεκτονική” είναι ο πιο σαθρός δρόμος του οικοδομείν. Ήρθε η ώρα να ξεσηκωθούν οι άνθρωποι απέναντι σ’ αυτές τις κυβικές κατασκευές, όπως είναι τα κλουβιά. Αρχιτέκτονας, κατασκευαστής και κάτοικος πρέπει να είναι μια Αγία Τριάδα και μόνον τότε μπορούμε να μιλάμε για αρχιτεκτονική. Διαφορετικά πρόκειται για ένα έγκλημα που παίρνει ένα σχήμα. Είναι μια ζούγκλα από ευθείες γραμμές.

Από το 1959 λέει ότι η αρχιτεκτονική είναι εγκληματικά άγονη. Ότι συνεχίζει να κατασκευάζει κουτιά, κλουβιά, κελιά. Για παράδειγμα, αναφερόμενος στον Le Corbusier, έλεγε ότι «ήθελε να ισοπεδώσει ολόκληρο το Παρίσι για να χτίσει τις τερατώδεις κατασκευές του με τις ευθείες γραμμές. Τώρα στο όνομα της δικαιοσύνης οι κατασκευές αυτές, όπως και πολλών άλλων σύγχρονων του Le Corbusier, θα έπρεπε να κατεδαφιστούν καθότι δεν είναι παρά οι μαρτυρίες μιας γενιάς η οποία είναι άρρωστη ηθικά».

Θετικά δείγματα αρχιτεκτονικής, μιας υγιούς σύγχρονης αρχιτεκτονικής, θεωρούσε  πολύ λίγα: Τα κτίρια του Γκαουντί στη Βαρκελώνη, μερικά κτίρια της art neuveau, μερικές περιοχές slums πόλεων (παραγκουπόλεις), σπίτια πρωτόγονα αγροτικά, παλιές κηπουπόλεις με εργατικές κατοικίες, ορισμένα αυθαίρετα σπίτια αμερικανών που τα έχτισαν μόνοι τους, τα σπίτια – πλοιάρια στην Ολλανδία και κάποια μεμονωμένα κτίρια σύγχρονων αρχιτεκτόνων.

Ως αντίδοτα για την άγονη, άρρωστη αρχιτεκτονική, θεωρούσε: το χορτάρι στις στέγες, τα δέντρα στις στέγες, το «επίχρισμα» από φυτά στους τοίχους, το δικαίωμα των ενοίκων στα παράθυρα, τα οργανικά στοιχεία (organic) και την εναλλαγή στον ορίζοντα, όχι ευθύγραμμα τελειώματα, ανώμαλα πατώματα, ασύμμετρη διάταξη παραθύρων -«ας αφήσουμε τα παράθυρα να χορεύουν», «χρησιμοποιήστε χρώματα».

Μια καλή αρχιτεκτονική πρέπει να πραγματοποιεί και να ενώνει την αρμονία με τη φύση, με την αρμονία με την ατομική ανθρώπινη δημιουργικότητα. Να φέρουμε τη φύση πίσω στην πόλη. «Μη κανονισμένη – μη κανονικότητα». Δεν υπάρχουν “κακά πνεύματα” στη φύση, υπάρχουν μόνο στον άνθρωπο.

«Μερικοί άνθρωποι λένε ότι τα σπίτια αποτελούνται από τοίχους, εγώ λέω ότι τα σπίτια αποτελούνται από παράθυρα».

Σε όλη του τη ζωή ταξιδεύει, μελετά, χτίζει, εκθέτει έργα του σε δεκάδες εκθέσεις σε ολόκληρο τον κόσμο, γράφει και εκδίδει διάφορα κείμενά του (το 1952 κάνει την πρώτη του έκδοση για την πρώτη περίοδο της αφηρημένης τέχνης, το 1958 εκδίδει  ένα μανιφέστο ενάντια στον ορθολογισμό στην αρχιτεκτονική,  το 1957 εκδίδει ένα βιβλίο με τίτλο “H γραμματική του βλέπειν στο Παρίσι”). Βραβεύεται σε πολλές εκθέσεις αλλά και για τη δράση του για την προστασία του περιβάλλοντος. Συμμετέχει ή γυρίζει ο ίδιος ντοκυμαντέρ για τη φύση και την αρχιτεκτονική (το 1972 μετέχει στις Κάννες με δική του παραγωγή και παίρνει μέρος σε τηλεοπτικές εκπομπές με θέμα τις φυτεμένες στέγες). Το 1967 διαβάζει γυμνός την πρώτη του ομιλία στο Μόναχο, στη Hardmann Gallery, με τίτλο “Δικαίωμα στο τρίτο δέρμα - επιδερμίδα” και το 1968 τη δεύτερη ομιλία γυμνός, στη Βιέννη, διαβάζοντας το μανιφέστο του για αρχιτεκτονική. Ανάμεσα στα ταξίδια του είναι και αυτό στην Ελλάδα το 1963. Το 1973 παίρνει μέρος στην Τριενάλε του Μιλάνου, όπου 12 δέντρα του φυτεύτηκαν στα παράθυρα στη Via  Manzoni. Το 1974 παρουσιάζει τα σχέδιά του για τις πεζοδρομημένες ζώνες της Βιέννης. Το 1977, ομιλία για τη ποιότητα ζωής, σε εκδήλωση τη Ουνέσκο στο Παρίσι. Το 1980, σε μια οικολογική του ομιλία, στρέφεται κατά της πυρηνικής ενέργειας και αρχίζει καμπάνια κατά των πυρηνικών και υπέρ μιας αρχιτεκτονικής προς όφελος των ανθρώπων και της φύσης. Ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να είναι ένας γιατρός που θεραπεύει τα άρρωστα κτίρια, να ανακατασκευάζει τις όψεις τους.   

Σχεδιάζει σημαίες, γραμματόσημα, τηλεκάρτες σε μια προσπάθεια να δώσει ένα διαφορετικό νόημα στα σύμβολα, στις όψεις, στην αισθητική.

Το 1984 παίρνει μέρος σε μια καμπάνια για να σωθούν οι υγροβιότοποι στο Hainburg και φιλοτεχνεί ένα πόστερ με το σύνθημα: «Ελευθερώστε τη φύση, είναι η ελευθερία μας»