Βιβλιοπαρουσίαση

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

            Μ. Μοδινός, Το Παιχνίδι της Ανάπτυξης: Οικογεωγραφία, εκδ. Τροχαλία, 1993 (σελ. 174)

ΣΑΚΗΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ

Αίνιγμα δανείστηκα,

αίνιγμα επέστρεψα

Κική Δημουλά

«Ποια είναι η φιλοσοφία του κινήματός σας;», ρωτά ο δημοσιογράφος τον εκπρόσωπο ενός κινήματος ιθαγενών στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, που απειλούνται με εξαφάνιση από κάποια έργα, «αναπτυξιακά» στην περιοχή που διέμεναν.

«Η γνώση καταστρέφει, η σοφία σώζει» απαντά ο Ασιάτης ιθαγενής.

Φαίνεται τουλάχιστον αντιφατική η απάντηση και σίγουρα δεν θα συναντούσε πολλούς υποστηρικτές στην τεχνοκρατούμενη δύση- και όχι μόνο.

Η «γνώση» θεωρείται ως ένας αυτονόητος στόχος για κάθε άνθρωπο και κάθε κοινωνία, σε οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα. Η αμφισβήτηση της αξίας της θεωρείται ως αναχρονισμός και καθυστέρηση. Η γνώση που οδηγεί στη μόρφωση αποτελεί έναν από τους δείκτες του πολιτισμού μας.

«Η αξία της μόρφωσης γίνεται ολοφάνερη, όταν οι μορφωμένοι κληθούν να πάρουν θέση απέναντι σ’ ένα πρόβλημα που βρίσκεται έξω από τη σφαίρα της ειδικότητάς τους» (K.Kraus).

Τι είναι τελικά η γνώση και γιατί αντιπαρατίθεται- κατά τον Ασιάτη ιθαγενή- στη σοφία;

«Η μη γνώση δεν είναι άγνοια, αλλά το δύσκολο έργο να ξεπεράσεις τη γνώση», λέει ο G. Bachelard. Το ανθρώπινο μυαλό αντιμετωπίζεται από τις σύγχρονες κοινωνίες μας, ως ένα βάζο που πρέπει να γεμίσει. Να γεμίσει με πληροφορίες, με στοιχεία... με γνώσεις. Ποιος αξιολογεί και επιλεγεί αυτό που χρειαζόμαστε; Ο αποστολέας ή ο δέκτης των γνώσεων; Εδώ ακριβώς βρίσκεται και η ουσία της αντιπαράθεσης ανάμεσα στη σοφία και τη γνώση. Σε μια προσπάθεια ερμηνείας της απάντησης του απειλούμενου Ασιάτη, θα έλεγα ότι η γνώση αντιπροσωπεύει τη βίαιη εισβολή του «εκσυγχρονισμού» που καθορίζει, εκ των έξω, ανάγκες προτεραιότητες, στόχους, είναι ένα υλικό που γεμίζει το βάζο,. Αντίθετα, η σοφία αντιπροσωπεύει αυτήν την ιστορικά αξιολογημένη γνώση, το μύθο και την παράδοση.

Αυτή η ομοιόμορφη εισβολή και επιβολή του εκσυγχρονισμού, απειλεί με εξαφάνιση τις σοφίες του κόσμου, των μειονοτήτων, των μειοψηφιών, των «βαρβάρων».

Η επιστήμη που κλήθηκε να επενδύσει με κύρος και ορθολογικότητα το όλο εγχείρημα, συχνά αποτέλεσε ένα απλό υποκατάστατο ανθρώπινων και κοινωνικών αξιών. Η σύγχρονη επιστήμη είναι μονολιθική και μονοπολιτισμική. Όμως, «η επιστήμη»- κατά τον επιστημολόγο P. Feyerebend- «είναι μια από τις πολλές μορφές σκέψης που αναπτύχθηκαν από τον άνθρωπο και όχι αναγκαστικά η καλύτερη». Ενώ ο Χάιντεγκερ είναι ακόμη πιο αφοριστικός: «η σκέψη εξαφανίζεται όταν γεννιέται η επιστήμη».

Ήρθε ήδη, μήπως, ο καιρός «που θα διευθύνουν τον κόσμο τα άλαλα και τα μπάλαλα», όπως προφήτευσε ο Κοσμάς ο Αιτωλός πριν από διακόσια τόσα χρόνια; «Αυτά που θα τραβήξετε, θα σας έρθουν από τους διαβασμένους», προειδοποιούσε.

Που θα αναζητήσουμε το υλικό μας για ένα άλλο, ανεξάρτητο, σύστημα γνώσης- παράλληλο, έστω, με την επιστήμη;

Στο παρελθόν! Στο παρελθόν;

«Η ρήση “κάθε πέρσι και καλύτερα” δεν σημαίνει πως παλιά συνέβαιναν λιγότερο κακά πράγματα, αλλά πως- ευτυχώς- οι άνθρωποι τα πέταξαν στη λήθη», μας προσγειώνει ο Ε. Σάμπατο.

Ας προστρέξουμε στη βοήθεια του Γ. Σεφέρη: «Δε γυρεύω μήτε το σταμάτημα, μήτε το γύρισμα προς τα πίσω γυρεύω το νου, την ευαισθησία και το κουράγιο των ανθρώπων που προχωρούν εμπρός».

Όμως, προτρέπει, «... Δεν πρέπει να απαρνηθούμε τη μνήμη της παράδοσης... ιδίως σήμερα που ο τριγυρινός κόσμος μοιάζει να θέλει να μας κάμει τρόφιμους ενός οικουμενικού πανδοχείου». Και συνεχίζει: «Η μάθηση, βέβαια, χρειάζεται στον ποιητή αλλά, αν δεν αγγίξει εκείνη την καταποντισμένη μνήμη, τ’ αγαθά της μάθησης θα μείνουν εξωτερικά στολίδια χωρίς αξία».

Ας βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά. Η καλύτερα, ας αφήσουμε να το κάνει ο Μιχάλης Μοδινός, διευθυντής της Νέας Οικολογίας, μέσα από τις σελίδες του νέου- πέμπτου- βιβλίου του, υπό τον τίτλο: «Το παιχνίδι της ανάπτυξης» και τον υπέρτιτλο «Οικογεωγραφία».

Τι ακριβώς είναι η οικογεωγραφία; Ο όρος, αλλά και η προβληματική που αναπτύχθηκε, συνοδεύει από τη γέννησή της τη Νέα Οικολογία και τον Μ. Μ. Πολιτογραφήθηκε, μάλιστα, στην ελληνική βιβλιογραφία με το πρώτο βιβλίο του Μ.Μ., το 1986 «Οι μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς».

Στον πρόλογο εκείνου του βιβλίου, που μας ξαναθυμίζει ο Μ. Μ. στην εισαγωγή του παρόντος, μας εξηγεί τον όρο: «Η πολύπλοκη εικόνα του σύγχρονου κόσμου δεν μπορεί να χωρέσει σε πίνακες και διαγράμματα. Η επιστήμη τεμάχισε την εικόνα της πραγματικότητας, η οικολογία, φιλόδοξος και νεαρός κλάδος, οφείλει ν’ ανασυγκροτήσει το όλον προσδίδοντάς του νόημα. Η γεωγραφία θα συναντούσε, λοιπόν, την οικολογία σε μια προσπάθεια ν’ αποδοθεί η ζωή μέσα στο χρόνο και το χώρο. Έτσι προέκυψε ο όρος οικογεωγραφία. Και υπό αυτήν την οπτική τα ζητήματα του περιβάλλοντας αποδεσμεύονται από το στενό τους πλαίσιο, υπερβαίνουν τα σύνορα, διεκδικούν πλανητική σημασία».

Επιχειρεί, λοιπόν, ένα δεύτερο πλανητικό ταξίδι, με εννέα σταθμούς (Παραγουάη, Αργεντινή, Καμερούν, Τανζανία, Μποτσουάνα, Ελεφαντοστούν, Ινδονησία, Νεπάλ και Κύπρος). Σε μια πρώτη μορφή τα κείμενα έχουν δημοσιευτεί στη Νέα Οικολογία. Στο βιβλίο ξαναδουλεύτηκαν και μέσα από μια σύνθεσή τους παρουσιάζονται σε μια ομογενοποιημένη μορφή. Ο τίτλος του βιβλίου οφείλεται στο ομώνυμο αφήγημα που συμπληρώνει λογοτεχνικά, αλλά και προτείνει την προβληματική που αναπτύσσεται στα εννέα προηγούμενα κεφάλαια.

Η ταξιδιωτική εμπειρία, συντίθεται με την ιστορία και τα διαθέσιμα στοιχεία της κάθε περιοχής, παράγοντας ένα είδος προβληματικής, σπανίζων στην εγχώρια παραγωγή. Το παιχνίδι της ανάπτυξης, τρέφει ελπίδες, αλλά και ψευδαισθήσεις, όνειρα και αυταπάτες. Οι αντιθέσεις φύσης-πολιτισμού και ανάπτυξης-παράδοσης διαπρέπουν το βιβλίο, χωρίς την προσφυγή στον εύκολο εντυπωσιασμό.

«... Μεγάλος ποιητής δεν είναι τόσο αυτός που επινοεί, όσο αυτός που ανακαλύπτει», λέει ο Μπόρχες.

Το έργο της «ανακάλυψης» μέσα στην ιστορία, το χώρο και το χρόνο, αναδεικνύει συχνά, στο βιβλίο αυτό, αλλά και στα περισσότερα κείμενα του Μ. Μ μια «αντιαναπτυξιακή» λογική, που ενίοτε, οδηγείται στα άκρα. Όμως, ο αναπτυξιακός κατήφορος χρειάζεται ισχυρό φρένο και οι νέες απόψεις έχουν την φιλοδοξία να αναμετρηθούν στο πεδίο μιας «υπαρκτής» πραγματικότητας, με τα δικά τους μεθοδολογικά εργαλεία και όχι απλώς να δοκιμαστούν σε ένα χώρο παραμορφωμένο από τις αξίες του τεχνοκρατούμενου βιομηχανικού μας πολιτισμού.

«Όταν περάσουν από το μυαλό μου κάποιες ασυνήθιστες ιδέες, τις δοκιμάζω και ο δικός μου τρόπος να τις δοκιμάζω είναι να τις σπρώχνω στα άκρα», λέει ο P.Feyrabend, και αυτό κάνει και ο Μ. Μ.

Το υλικό του βιβλίου μπορεί να προέρχεται από χώρες διαφορετικές από την Ελλάδα και -κατά κανόνα- πολύ μακρινές. Όμως, τα νήματα του αλληλοδιαπλεκόμενου κόσμου γίνονται όλο και πιο ορατά. Οι ακραίες αντιθέσεις που αγγίζουν τα όρια του παραλογισμού σε μεγάλο τμήμα του Τρίτου Κόσμου, δεν αποτελούν πλέον συμβάντα τοπικής εμβέλειας, κόβουν χρόνια από τη ζωή του πλανήτη.

«... Πείνες που τρων την επιβίωσή τους για να ζήσουν» (Κ. Δημουλά)

 Η ΕΠΟΧΗ

6/2/1994