ΠΟΛΙΤΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΑ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ‘94

ΣΑΚΗΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ

Οι αναζητήσεις των σημερινών κοινωνιών για νέες μορφές οργάνωσης των πολιτών αγγίζουν το χώρο της Αριστεράς, θέτοντάς της διλήμματα και αμφισβητήσεις ως προς την ιδεογόνο δύναμή της ή ακόμη και ως προς την  ικανότητά της να δεχτεί και να ενσωματώσει στην παραδοσιακή της αντίληψη περί κινημάτων μια πραγματικότητα που γεννιέται  δίπλα και έξω από την  Αριστερά. Η κοινωνία των πολιτών και των κινημάτων είναι μια ιδέα και, εν μέρει, μια πραγματικότητα που χτυπάει την πόρτα της Αριστεράς.

Η κοινωνία των πολιτών προϋποθέτει  την ύπαρξη «πολιτών» και η Αριστερά των κοινωνικών κινημάτων προαπαιτεί μια διαφορετική σχέση μια διαφορετική σχέση και λογική.

Ζούμε, όμως, σε μια κοινωνία όπου ο πρώτος και ο τελευταίος λόγος ανήκει στα κόμματα, ενώ η διαχείριση των γενικών υποθέσεων της κοινωνίας γίνεται μέσω θεσμών που συγκροτούνται από κόμματα.

Οι άλλες εξουσίες, που θεσμικά είναι παράλληλες και αυτόνομες, την ουσία εκπορεύονται και λογοδοτούν στην πρώτη, στην εξουσία των κομμάτων. Στην ίδια ουσιαστικά εξουσία υπάγονται και υποθέσεις που δεν θα έπρεπε να υπόκεινται σε καμιά εξουσία, οι οποίες αφορούν την σφαίρα του προσωπικού, των επιθυμιών και αναγκών, των διαπροσωπικών σχέσεων και των προσωπικών επιλογών.  

Πολιτική, οικονομία, τεχνική

Το ιδιότυπο διαχειριστικό σύστημα μετέχουν, με τον τρόπο τους, όλα τα κόμματα. Άλλα γιατί εναλλάσσονται στην εξουσία, αλλά γιατί την προσδοκούν κι άλλα γιατί θεωρούν ότι το πλαίσιο αυτό είναι δημοκρατικό και μέσω αυτού θα προέλθουν οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί.

Οι κοινωνίες μας, επίσης, «οικονομικοκρατούνται». Η κυριαρχία της οικονομίας σε ολόκληρο τον κοινωνικό χώρο έχει εμπορευματοποιήσει τα πάντα. Ο οικονομικός ορθολογισμός έχει κατακυριεύσει την αγορά, τον πολιτισμό, τη φύση και τις ανθρώπινες σχέσεις.

Μια τρίτη μορφή κυριαρχίας πάνω στην κοινωνία προέρχεται από την επιστήμη και την τεχνοτροπία. Η επιστημονική επανάσταση, εκτός από την ορθολογικοποίηση της παραγωγής, επιχείρησε να εξορθολογίσει και την κοινωνική ζωή. Προσπαθεί να πείσει ότι η ζωή του ανθρώπου δεν είναι αυτή των βιωμάτων, των εμπειριών και των συναισθημάτων, αλλά εκείνη της ακριβείας των αριθμών, της μαθηματικοποιημένης ποσότητας, ο κόσμος των μέτρων και των σταθμών. Ή τουλάχιστον ότι αυτός ο κόσμος μπορεί να καθοδηγεί την καθημερινή μας ζωή και συμπεριφορά. Πολύ δε περισσότερο όταν πρόκειται για πολιτικές ή άλλες, μεγάλης εμβέλειας, αποφάσεις.

Η δημοκρατία βασιλεύει στηριζόμενη στην υπόθεση ότι όλοι μπορούν να αποφασίζουν για όλα, η τεχνοτροπία, αντίθετα, στηρίζεται στην αντίληψη ότι ικανοί να αποφασίσουν είναι οι λίγοι, εκείνοι που καταλαβαίνουν. Κόμματα, οικονομία και τεχνοκρατία, κατά μόνας ή σε συνδυασμό, δημιουργούν έναν ασφυκτικό εναγκαλισμό στην κοινωνία και τους πολίτες.

Δεν προτείνεται ασφαλώς μια κοινωνία χωρίς κόμματα. Ο θεσμός των κομμάτων και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας έχει έναν συγκεκριμένο χώρο να διαχειριστεί, μια σημαντική, αλλά όχι απεριόριστη περιοχή ευθύνης. Στην κοινωνία υπάρχουν και άλλοι θεσμοί, άλλες λειτουργίες και διεργασίες που «παραβιάζονται» από την κομματοκρατία. Η συρρίκνωση του «χώρου ευθύνης» των κομμάτων και των θεσμών που συγκροντούνται από αυτά είναι ένα βαθύτατα δημοκρατικό αίτημα.

Ούτε προτείνεται βεβαίως η κατάργηση των οικονομικών λειτουργιών της κοινωνίας. Στην κοινωνία συντελούνται παράλληλα πολλαπλές λειτουργίες. Ένα μέρος από αυτές είναι οι οικονομικές και ένα τμήμα των οικονομικών επιτελείται μέσω του μηχανισμού της αγοράς. Αν έτσι οριοθετήσουμε- συστηματικά- τη σχέση κοινωνίας- οικονομίας- αγοράς, ένα δεύτερο δημοκρατικό αίτημα αναδεικνύεται: αυτό του περιορισμού της σφαίρας επιρροής της οικονομίας γενικά- και όχι κάποιας συγκεκριμένης οικονομικής πολιτικής. Και αυτό προηγείται του αιτήματος για τον εκδημοκρατισμό των οικονομικών αποφάσεων.

Ούτε, τέλος, προτείνεται μια κοινωνία που θα εξοβελίσει τη συστηματοποιημένη γνώση, την επιστήμη. Το αιτούμενο είναι άλλο: ή θα έχουμε μια κοινωνία που θα δώσει στην τεχνική το χώρο που της αναλογεί, ή θα έχουμε μια κοινωνία τεχνητή, που θα έχει εξ ολοκλήρου θεμελιωθεί στην τεχνική.  

Και με μια διαφορετική διατύπωση: Δεν υπάρχει ή μεθοδολογία που να επιλέγει ανάμεσα στο νεοκλασικό ή την αντιπαροχή, ανάμεσα στο γκαράζ ή τι πάρκο, ανάμεσα στο δάσος ή το δρόμο, στον καρκίνο ή τις KWh του πυρηνικού εργοστασίου. Υπάρχουν επιστήμες και μεθοδολογίες που διατυπώνουν πιθανές λύσεις και σενάρια, αποτελέσματα και επιπτώσεις, και υπάρχουν πολίτες και κοινωνία που, με βάση τις αξίες τους, τις στάσεις ζωής και τις ανάγκες τους, ιεραρχούν και επιλέγουν.

Διαστρωματώσεις νέου τύπου

Η κοινωνία μας χωρίζεται λοιπόν σήμερα σε εξουσιαστές και εξουσιαζομένους, σε πωλητές και αγοραστές, και ακόμη σε ειδικούς και μη. Οι κοινωνικοί αυτοί διαχωρισμοί συχνά προηγούνται ή και νοθεύουν τις καθαυτό κοινωνικές ταξικές διαιρέσεις, αυτές, δηλαδή, με βάση το ρόλο και τη θέση των ατόμων μέσα στις οικονομικές λειτουργίες

Επιδιώκεται ως εκ τούτου η δημιουργία «χώρου» που θα αποσπασθεί από τα κόμματα, την οικονομία και την τεχνοκρατία, για να αναπτυχθούν οι εξωθεσμικές λειτουργίες της κοινωνίας, να αποκτήσουν υπόσταση και ρόλο οι πολίτες και τα κινήματα. Ακόμη, αναζητούνται πολίτες που δεν θα προσδιορίζονται μόνο από τη θέση τους στην παραγωγή αλλά με βάση στο σύνολο των ιδιοτήτων τους και των λειτουργιών τους. Ιδιότητες που θα προσδιορίζονται από το χώρο, την ιστορία, τα βιώματα και τις εμπειρίες, τις δεξιότητες και τα ενδιαφέροντα, το οικονομικό πλαίσιο της διαβίωσης και το πολιτισμικό στίγμα της επιβίωσης, τις ανάγκες και τις ανησυχίες.

Ακόμη, αναζητούνται κινήματα που δεν θα σπεύδουν να αλλάξουν την κοινωνία, αλλά που, ενδεχομένως, κάποτε θα φτάσουν κι εκεί. Που δεν συναθροίζουν ατομικές από τις οποίες καμιά συλλογική υπόσταση δεν παράγεται, αλλά θα είναι χώροι συνεύρεσης «πολιτών» με ιδιότητες, οι οποίοι θα προέρχονται από μια συνεκτική κοινωνία, όπου η αλληλεξάρτηση των μελών οδηγεί στην αλληλεγγύη και η οποία θα εκδηλώνεται με συλλογικότητα και συμμετοχή. Που θα ξεκινάει από τον καθένα, μέσα από την παραπάνω διεργασία, και θα καταλήγει και πάλι στον καθένα πολίτη. Όχι στον απρόσωπο- και ανύπαρκτο τελικά- «μέσο πολίτη».

Οι κοινωνίες μας θέσπισαν πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, ατομικά δικαιώματα και τώρα καλούμαστε να προσδιορίσουμε και να αναδείξουμε τα δικαιώματα των κοινωνικών κινημάτων.

Ο σημερινός κάτοικος του λεκανοπεδίου της Αθήνας ποιες από τις ιδιότητες του πολίτη έχει; Ένας «Αθηναίος» γεννημένος- για παραδείγματα- στο Μέτσοβο που έζησε διαδοχικά στην Καλλιθέα, τον Νέο Κόσμο και το Χαλάνδρι, που εργάζεται στα Πατήσια, ψηφίζει στην Καλλιθέα και έχει εξοχικό στον Κάλαμο, ποιος ακριβώς πολίτης είναι; Ποιος είναι ο χώρος του, η πόλη του, η γη του; Που βρίσκονται οι μήνες του και τα στέκια του; Που μόχθησε και αγωνίστηκε; Ποιον χώρο θα διεκδικήσει;

Αυτός είναι ο «μέσος»- και δυστυχώς υπαρκτός- κάτοικος της πρωτεύουσας. Γι’ αυτό οφείλουμε να ξαναδημιουργήσουμε τον «πολίτη» της σημερινής Αθήνας, έχοντας επίγνωση ποιος είναι ο σημερινός κάτοικος της πρωτεύουσας. Ακόμη να επανέλθουμε στον μικρόκοσμο της γειτονιάς και της συνοικίας, του τετραγώνου και της πλατείας. Να δώσουμε υπόσταση την έννοια της γειτονιάς, να ανακτήσει δικαιώματα η πλατεία. Να ανασυγκροτηθεί ο κατακερματισμένος χώρος.

Το αίτημα να αλλάξει η κοινωνία δεν φέρνει πιο κοντά τους πολίτες. Η επικοινωνία και η επαφή μπορεί να φέρει κοντύτερα το αίτημα της αλλαγής της κοινωνίας. Και πριν από την αλλαγή της κοινωνίας να αλλάξουμε τον μικρόκοσμο που μας επηρεάζει και μας φθείρει καθημερινά και τον οποίο μπορούμε να επηρεάσουμε και να βελτιώσουμε.

«Η έλλειψη ελπίδας που όλο και περισσότερο απλώνεται γύρω μας δεν έχει τις πραγματικές της αιτίες ούτε στην τρύπα του όζοντος, ούτε στον πόλεμο του Περσικού. Πηγάζει από μια κοινωνία που το μέλλον της φαίνεται να αρχίζει και να τελειώνει στη φράση “συνεχίστε έτσι”», λέει ο Α. Γκορτζ. ούτε ιεραρχεί ιδέες για κινήματα και στόχους. Είναι ενδεικτική και παραινετική.

·        Υιοθεσία χωρών. Κινήματα, παρέες, σύλλογοι, ομάδες «υιοθετούν» έναν χώρο (πάρκο, ρέμα, λόφο, τμήματα δάσους, παλιό νταμάρι, σπηλιά, συστάδα δέντρων, ξέφωτο, ακτή, όρμο, λιμανάκι κτλ.) ή ένα είδος που κινδυνεύει και ασχολούνται με την προστασία του. Γνωρίζουν το χώρο, μελετούν τις λειτουργίες του, τα είδη που φιλοξενεί, τους κινδύνους που τον απειλούν, τη νομοθεσία που ον διέπει κτλ., και ολ’ αυτά σε συνδυασμό με τις δυνατότητες αναψυχής και εκδρομών που προσφέρει. Η υιοθεσία μπορεί να ενδιαφέρει ιδιαίτερα όλους τους συλλόγους «καταγομένων» και να αφορά κάποιο χώρο ή είδος από τον τόπο καταγωγής. Η Αθήνα, ως γνωστόν, φιλοξενεί εκατοντάδες παρόμοιους συλλόγους.

·        Μια συγκεκριμένη απειλή σε έναν φυσικό χώρο κατά κανόνα είναι η προσφερόμενη μορφή συγκρότησης ομάδων πολιτών και κινημάτων. Τα πλέον συνηθισμένα μειονεκτήματα τους είναι η εύκολη πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση της προσπάθειας, οι νομικές εμπλοκές και η αποσπασματικότητα των ενεργειών.

·        Ομάδες «οικοδράσης» ανά περιοχή. Στο πλαίσιο κάθε δήμου, ομάδες πολιτών, σταδιακά, σε συνεργασία με κάποιον τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό, συγκροτούν συνεργεία άμεσης παρέμβασης, με βάση καταγγελίες πολιτών, για επεισόδια ρύπανσης από κάποια βιομηχανία, για καταπάτηση χώρων, κοπή δέντρων, απόρριψη σκουπιδιών κτλ. Οι ομάδες αυτές σε συνεργασία με τους κατοίκους της αντίστοιχης περιοχής ολοκληρώνουν την παρέμβασή τους με υπομνήματα, προσφυγές, μηνύσεις, κινητοποιήσεις, ενημερωτικό υλικό κτλ., διαμορφώνοντας παράλληλα ένα δίκτυο επικοινωνίας μεταξύ τους.

·        Δικαίωμα στην πληροφόρηση. Με βάση την ισχύουσα περιβαλλοντική νομοθεσία και τις οδηγίες ΕΟΚ, υπάρχουν δικαιώματα, κατοχυρωμένα και νομικά, για πρόσβασης σε στοιχεία, πληροφορίες, ακολουθούμενες διαδικασίες κτλ. Η άσκηση του δικαιώματος αυτού μπορεί να γίνει και από ομάδες πολιτών, χωρίς να έχουν ενιαία νομική υπόσταση.

·        Προσφυγή στα δικαστήρια- όχι από μόνη της αποκλειστικά- που «αξιοποιεί» την απίθανη προχειρότητα και την προκλητική αδιαφορία με την οποία χειρίζεται η πολιτεία, αλλά και μεμονωμένοι ιδιώτες, θέματα που αφορούν παρεμβάσεις στον φυσικό χώρο, αλλά και τη μεγάλη ευαισθησία με την οποία αντιμετωπίζει το ΣτΕ το περιβάλλον. Μέχρι τώρα, μέλη του ΣΥΝ συμμετείχαν με άλλους πολίτες σε προσφυγές για το «Μαρίκειο» (ματαιώθηκε ήδη), για οικόπεδα του ΑΟΟΑ στην περιοχή Μαλακάσας (η τελική απόφαση είναι θετική), τον Ελαιώνα, για τα οικόπεδα στον Διόνυσο, το αεροδρόμιο στα Σπάτα κτλ.

·        «Έντυπα» κινήματα. Η δύναμη του εντύπου κάθε μορφής έχει, συχνά, απίστευτα αποτελέσματα. Ενημερώνει, συζητάει, επικοινωνεί, συσπειρώνει, κινητοποιεί.

·        «Οικοσαμποτάζ». Κινήματα οικοσαμποτέρ δεν έχουν αναπτυχθεί στην Ελλάδα. Ανθούν στις ΗΠΑ, με τεράστια μαζικότητα και μεγάλες επιτυχίες. Στηρίζονται στην ιδέα και την προσπάθεια ντε φάκτο ματαίωσης κάποιας ζημιογόνας επέμβασης στο περιβάλλον. Δεν είναι οργανώσεις τύπου 17 Νοέμβρη, αλλά συνήθως δρουν την νύκτα.

·        Κινήματα καταλήψεων. Αποτελούν τις πρόδρομες και ηπιότερες μορφές της αυτοδικίας μέσω του οικοσαμποτάζ. Στην Ευρώπη, κυρίως, και λιγότερο στην Ελλάδα, έχουμε μεγάλη παράδοση στα κινήματα καταλήψεων. Καταλήψεις κενών κατοικιών για διανομή, ελεύθερων χώρων για υπεράσπιση από καταπατητές ή άλλους διεκδικητές, καταλήψεις μεγάλων κτιρίων για πολιτιστικές δραστηριότητες κτλ. (Σ.σ.: Στην κατηγορία αυτή δεν εντάσσονται οι καταλήψεις δρόμων, σιδηροδρομικών γραμμών, εργοστασίων, σχολείων.)

·        Κινήματα πολιτικής οικολογίας. Όταν δεν έρχονται να προτείνουν κάποιες νέες βεβαιότητες στη θέση αυτών που κατέρρευσαν, ο ρόλος τους είναι πολύτιμος και προωθητικός. Είναι ικανά ακόμη και να μεταβάλουν πλήρως το πολιτικό σκηνικό.

·        Φυσιολατρικές ομάδες. Η απλή και αγνή φυσιολατρία έχει παρεξηγηθεί και κατηγορηθεί για τον «απολίτικο» χαρακτήρα της και την απουσία διεκδικήσεων. Η σημερινή πραγματικότητα δείχνει ότι, μέσα από τις παραδοσιακές φυσιολατρικές ομάδες, αναδείχθηκαν ιδέες, άνθρωποι και δραστηριότητες, συμμετέχοντας ενεργά στον οικολογικό χώρο.

·        Κινήματα καταναλωτών. Μικρή η ελληνική εμπειρία, αλλά τεράστιες οι δυνατότητες και οι προοπτικές. Η πρόσφατη νομοθεσία δίνει πολλά δικαιώματα στις ενώσεις καταναλωτών που παραμένουν εν πολλοίς αναξιοποίητες. (Υπάρχει ολοκληρωμένη πρόταση- μελέτη του θέματος στην Επιτροπή Οικολογίας του ΣΥΝ.)

·        Ομάδες περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Πολλές και σημαντικές ομάδες, σε εθελοντική κυρίως βάση, έχουν εμφανιστεί σε γυμνάσια, λύκεια, ΤΕΙ. ΑΕΙ. Στηρίζονται στον ευαίσθητο καθηγητή και στον ανήσυχο μαθητή- φοιτητή και τα αποτελέσματα είναι, συνήθως, εκπληκτικά.

·        Ειδικά κινήματα, όπως οι Φίλοι του Σιδηροδρόμου, οι Φίλοι του Ποδηλάτου, οι πεζοπορικοί σύλλογοι, ή ακόμα οι Φίλοι της Λίμνης Βουλιαγμένης, η και οι «Ελαιωνιστές» ή οι «Παρνηθολόγοι». Πανελλαδικής εμβέλειας είναι οι Φίλοι της Χελώνας, της Αρκούδας, της Φώκιας, το Κέντρο Περίθαλψης Άγριων Ζώων και Πτηνών κλπ.

·        Ομάδες ανακύκλωσης των κάθε είδους ανακυκλώσιμων υλικών. Ασχολούνται με ενημέρωση, συλλογή και διάθεση και έχουν δυνατότητα καλύτερης συγκρότησης.

·        Ομάδες εθελοντών δασοπροστασίας. Έχουν πάρει ευρύτατες διαστάσεις σε ολόκληρη την Ελλάδα, καθώς συνδυάζουν τη φύλαξη του δάσους με μια εκδρομή- γνωριμία, γι’ αυτό και συνήθως αποτελούν μια πρώτη επαφή πολιτών με το χώρο της φυσιολατρίας και της οικολογίας.

·        Κινήματα για την πολιτιστική κληρονομιά. Μικρή εμπειρία υπάρχει και στην Αθήνα για τη διάσωση διατηρητέων από κατεδάφιση, ολόκληρων αρχαιολογικών χώρων από έργα κάθε είδους (δρόμοι, αεροδρόμια, κατοικίες, οικοδομικοί συνεταιρισμοί κτλ.). Εδώ εντάσσονται και τα στοιχεία του φυσικού χώρου που αποτελούν σύμβολα και συνδέονται με την ιστορία της περιοχής (ελιά του Πλάτωνα, πηγές, λόφοι κτλ.)

·        Κινήματα αλληλεγγύης. Δεν συγκροτούνται ως τέτοια κατ’ ανάγκην, αλλά μπορούν να πάρουν ευρύτερες διαστάσεις όταν στηρίζουν υπαρκτά κινήματα και όταν η αλληλεγγύη προκύπτει από προφανή ταύτιση στόχων και όχι από ιδεολογική αλληλεγγύη ή κομματικό καθήκον.

·        Κινήματα για διεξαγωγή δημοψηφισμάτων, γενικών, τοπικών ή ειδικών. Παρ’ όλο που θεσμικά στη χώρα μας δεν υπάρχει η δυνατότητα διεξαγωγής δημοψηφισμάτων με πρωτοβουλία πολιτών, εντούτοις, έστω και άτυπα, όταν κινητοποιούν τοπικές, κυρίως, κοινωνίες, μπορούν να αποτελέσουν ισχυρότατο μέσο πίεσης.

·        Κινήματα διάφορα (υποβρύχιας οικολογίας, επιστημονικά- κινηματικά, εργασιακών χώρων, φύσης και πολιτισμού, λαογραφίας κ.α.).

Εν κατακλείδι

Για να έχουν το χαρακτήρα του κινήματος όλες αυτές οι μορφές οργάνωσης (άτυπης ή με νομική υπόσταση, μόνιμης ή περιστασιακής) θα πρέπει να εξασφαλίζουν ορισμένες προϋποθέσεις λειτουργίας που θα τα διαφοροποιούν από τα κόμματα, τα συνδικάτα ή τους παραδοσιακούς συλλόγους.

-         Συμμετοχή όλων των «μελών» στις αποφάσεις.

-         Αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες με εναλλασσόμενες υπευθυνότητες και ρόλους και ανάκληση εκλεγμένων ανά πάσα στιγμή.

-         Όχι χρονοβόρες και σφικτές συνεδριάσεις.

-         Αξιοποίηση του ενδιαφέροντος και όχι του καθήκοντος.

-         Μικρό, σχετικά, μέγεθος.

Η μεγαλύτερη συνεισφορά του Συν στην ανάγκη και την προσπάθεια μεταφοράς εξουσίας και ρόλου στα κινήματα των πολιτών είναι να αφήσει έστω και μονομερώς, χώρο στις πρωτοβουλίες αυτές. Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για συμμετοχή στα κοινά δεν πρόκειται να γίνει μέσω των κομμάτων αλλά σχεδόν αποκλειστικά μέσω των κοινωνικών κινημάτων.

Όπου ανθούν κοινωνικά κινήματα, οι συγκρούσεις είναι ορατές και διαφανείς. Εκφράζουν αυθεντικά τις αντιθέσεις της κοινωνίας, διευκολύνουν τη συμμετοχή, αντανακλούν την πολυπλοκότητα των σημερινών κοινωνιών. Αποτελούν ενδείξεις μιας ζωντανής και λειτουργούσας κοινωνίας, ακριβώς δηλαδή, ενός προνομιακού για την Αριστερά πεδίου δράσης.

Ώσπου να αλλάξουμε την κοινωνία και να καταφέρουμε να ελέγξουμε τη ζωή μας, τουλάχιστον ας ελέγχουμε αυτούς που ελέγχουν τη ζωή μας.

Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ,

3/1994