“Περιβαλλοντική κρίση και η αξιακή συγκρότηση

μιας νέας κοινωνίας”

Δέσποινα Σουβατζή, εκπαιδευτικός

Υπεύθυνη σύνταξης του περιοδικού

«για την ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝτική εκπαίδευση»

Εισαγωγή

Η Περιβαλλοντική κρίση και τα σύγχρονα προβλήματα, αποτέλεσμα – εν πολλοίς – της βιομηχανικής ανάπτυξης και του σύγχρονου τρόπου ζωής, φαίνεται να απαιτούν αναθεώρηση των αξιών, των στάσεων και των επιλογών μας.

Τα ζητήματα του περιβάλλοντος για πολλούς ίσως φαντάζουν ως υπόθεση μόνο των «ειδικών», για άλλους, μπορεί να είναι μόνο υπόθεση πολιτικών αποφάσεων. Χωρίς να ακυρώνουμε το μέγεθος της σημασίας, ούτε των μεν, ούτε των δε, πρέπει να δεχτούμε ότι το περιβάλλον είναι υπόθεση που αφορά όλους μας, γιατί η σχέση μας μαζί του καθορίζεται από τις πιο απλές μέχρι τις πιο σύνθετες καθημερινές συνήθειες, επιλογές και αποφάσεις που παίρνουμε ως άτομα, όχι μόνο ως κοινωνία. Π.χ από τον τρόπο που θα μετακινηθούμε μέσα στην πόλη, τι θα φάμε, μέχρι πόσα παιδιά θα αποκτήσουμε, ως και τις εργασιακές σχέσεις που θα επιδιώξουμε κ.α

Για αυτό ίσως είναι σκόπιμο, να προσεγγίσουμε το ζήτημα της περιβαλλοντικής κρίσης μέσα από την αξιακή συγκρότηση της κοινωνίας και την ανάγκη μεταστροφής του πολιτισμικού της σκηνικού.

Οικονομία και Περιβάλλον

Μετά το 2^ο Παγκόσμιο πόλεμο, ο κύριος στόχος για όλες τις κοινωνίες έγινε η οικονομική ανάπτυξη, αλλά δυστυχώς, η όλο και συνεχιζόμενη «οικονομική μεγέθυνση» συνεχίζει να είναι η κυρίαρχη αξία στο βιομηχανικό πολιτισμό. Αυτή η συνεχιζόμενη «ποσοτική μεγέθυνση», είναι που έχει προκαλέσει μια σειρά προβλημάτων τόσο περιβαλλοντικών (εξάντληση φυσικών πόρων, ρύπανση, αλλαγή κλίματος, μείωση βιοποικιλότητας, γενετικά τροποποιημένα προϊόντα κλπ), όσο και κοινωνικών και κάνει σχεδόν επιτακτική την ανάγκη αναζήτησης αλλαγής του «παραδείγματος ζωής», δηλαδή των επιλογών, των αξιών, των στάσεων και της συμπεριφοράς μας και άνοιξε τη συζήτηση για τα «όρια της ανάπτυξης».

Για αρκετά χρόνια πίστευαν ότι, αυτοί που προωθούν τις αναπτυξιακές διαδικασίες σε παγκόσμια κλίμακα, αρκεί να πληρώνουν για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που προκαλούν. Το δε κόστος που απαιτείται για τη θεραπεία των επιπτώσεων που προκαλούν, να συμπεριληφθεί στο κόστος των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Είναι αυτό που συνοψίζεται στη καθοδηγητική αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».

Όμως η καθημερινή εμπειρία, καθώς και θεωρητικές αναζητήσεις ειδικών, φαίνεται να εδραιώνουν την πεποίθηση της ανάγκης αναθεώρησης της παραπάνω αρχής, καθότι μόνο η ποσοτική αποτίμηση (χρηματική αξία) μιας οικολογικής ανισορροπίας, δεν μπορεί να δράσει αποτελεσματικά στη θεραπεία της, καθώς μένουν ανοιχτά και αναπάντητα τα παρακάτω ερωτήματα:

· Πώς μπορούν να αποτιμηθούν ποσοτικά (χρηματική αξία) και να γίνουν «οικονομικά διαπραγματεύσιμα», αγαθά όπως: κλίμα, υγεία, ανθρώπινη ζωή, ανθρώπινα δικαιώματα, ξενιτιά, ανθρώπινες σχέσεις, πολιτιστική κληρονομιά;

· Μπορεί να συνεχίσει να θεωρείται αξιόπιστη η ανάλυση στη βάσει «ωφέλεια – κόστος» μιας αναπτυξιακής διαδικασίας, όταν τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων της στο περιβάλλον είναι μη αναστρέψιμα; Π.χ Τσέρνομπιλ ή εξαφάνιση της λίμνης Κορώνεια (Λαγκαδά);

· Η αύξηση του ΑΕΠ συνεπάγεται αυτόματα και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και κοινωνικής ευημερίας; η γίνεται μέσω διαδικασιών που νοθεύουν την ποιότητα ζωής μας;

Μάλιστα ο Ζολώτας (1982), πρωθυπουργός της οικουμενικής κυβέρνησης το 1989, σε μια μοναδική στο είδος της μελέτη δείχνει για τις ΗΠΑ, πως κάθε καινούργια αύξηση του ΑΕΠ – υπολογίζοντας τις ποιοτικές επιπτώσεις- θα προκαλεί μείωση και όχι αύξηση της κοινωνικής ευημερίας και αναφέρει: «είναι καιρός η ανάπτυξη να απεκδυθεί του οικονομικού της μανδύα, για να αποκαλύψει κάποια διαφορετική ποιότητα, μη οικονομική».(Ζολώτας, 1982)

Σήμερα γίνεται ολοένα και πιο φανερό, ότι αρχίζει να αμφισβητείται, ό,τι ως τώρα θεωρούνταν δεδομένο, φυσιολογικό και αυτονόητο. Με δεδομένη την περιβαλλοντική κρίση, χρειάζεται να επαναπροσδιοριστεί η έννοια της «προόδου» ή του «καλού» και του «κακού». Με άλλα λόγια χρειάζεται η αλλαγή αξιών και στάσεων και η δημιουργία νέου «ήθους» που να επανακαθορίζει τη σχέση του Ανθρώπου με τη Φύση.

Η νέα Ηθική του περιβάλλοντος

Στην προσπάθεια οικοδόμησης του νέου περιβαλλοντικού ήθους, τέσσερα διαφορετικά είδη συμφερόντων ίσως πρέπει να ληφθούν υπόψη:

1). Το ατομικό συμφέρον, 2). Το δημόσιο συμφέρον, 3). Το συμφέρον των επόμενων γενεών και 4).Το συμφέρον της Φύσης.(Γεωργόπουλος, 1996)

Η περιβαλλοντική κρίση, ίσως κάνει απόλυτα κατανοητό το αίτημα της περιστολής κάποιων ατομικών συμφερόντων προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος, όπως π.χ στη διαχείριση του πόσιμου νερού (ως δημόσιο αγαθό), ο έλεγχος της κατασπατάλησης του νερού, ως περιορισμένου πια φυσικού πόρου, ιδιαίτερα σε περιόδους ξηρασίας ή η καταπάτηση δασικών εκτάσεων (το δάσος, ως δημόσιο αγαθό) κ.α

Στις μέρες μας, όλοι σχεδόν οι διακανονισμοί των ανθρώπινων κοινωνιών αφορούν τη σύγκρουση των δύο πρώτων συμφερόντων του ατομικού και δημόσιου. Όμως με την έξαρση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, αρχίζει σιγά-σιγά να εμφανίζεται η σύγκρουση των δύο πρώτων συμφερόντων (του ατομικού και δημόσιου), με τα δύο τελευταία (των μελλοντικών γενεών και της Φύσης).

Εφόσον το συμφέρον των επόμενων γενεών, σχετίζεται με καθοριστικό τρόπο από τις αποφάσεις και τις επιλογές των τωρινών ανθρώπων, βάζει επί τάπητος το κριτήριο της αειφορικότητας (βιωσιμότητας), της κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας. Θα μπορέσουν δηλαδή οι επόμενες γενιές να απολαύσουν τα ίδια οφέλη, από κάθε ίδια δραστηριότητα, με τις σημερινές γενιές;

Το συμφέρον δε της Φύσης, ίσως δεν ταυτίζεται πάντα με αυτό του Ανθρώπου. Όμως το ανθρώπινο γένος στη συντριπτική του πλειοψηφία απέδιδε πάντα εργαλειακή αξία στη Φύση. Μεγάλο μέρος της περιβαλλοντικής κρίσης ίσως πρέπει να αποδοθεί στην κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση -«ανθρωποκεντρική αντίληψη»-σε αντίθεση με την «οικοκεντρική» παραδοχή, ότι ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. Σήμερα αναδύεται μια νέα αντίληψη, που προσπαθεί να προσδώσει μια εγγενή αξία στη Φύση, δηλαδή αξία που να είναι ανεξάρτητη των συμφερόντων του Ανθρώπου. Μέσα από αυτή την οπτική ίσως πρέπει να γίνουν απόπειρες νέων ρυθμίσεων και διακανονισμών των διαταραγμένων σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση.

Η αλλαγή των αξιών

Τα πολύπλοκα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν μπορούν πια να αντιμετωπίζονται μονοσήμαντα, μέσα στα πλαίσια των γραμμικών σχέσεων του μηχανιστικού μοντέλου θεώρησης του κόσμου. Χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση των σύγχρονων προβλημάτων, που να αναγνωρίζει βαθιά την αλληλεξάρτηση όλων των όψεων (οικολογικών, κοινωνικών, οικονομικών, πολιτισμικών, πολιτικών, αισθητικών, νομικών κ.α) των θεμάτων που ανακύπτουν.

Οι αξίες μας από ποσοτικές πρέπει να μεταστραφούν σε ποιοτικές. Για την απλή επιβίωση αλλά και την συνεπιβίωση του Ανθρώπου και της Φύσης, είναι ανάγκη ή να επαναπροσδιοριστούν ή να αναπτυχθούν νέες αξίες, (Randle, 1989) όπως π.χ:

1).Προσωπική, Κοινωνική και Πλανητική Ευθύνη: Είναι γνωστό, ότι η ατομική με την κοινωνική ευθύνη βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους, καθότι η κάθε μια επηρεάζει και επηρεάζεται από την άλλη. Αλλά η πλανητική ευθύνη, είναι μια νέα διάσταση στην αντίληψη του πολίτη, που προκύπτει ως συνακόλουθο της συνειδητοποίησης της παγκόσμιας διάστασης όλων σχεδόν των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Π.χ το κόψιμο των δένδρων στον Αμαζόνιο ή το κυκλοφοριακό πρόβλημα της Θεσσαλονίκης δεν αφορά μόνο τους κατοίκους της Νότιας Αμερικής ή τους κατοίκους μόνο της πόλης της Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, αλλά ολόκληρο τον πλανήτη, μια και συντελεί το καθένα, στη δημιουργία του φαινομένου του θερμοκηπίου και εν τέλει στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής.

Όπως χαρακτηριστικά διακήρυξε το Σεπτέμβριο του 1988, ο τότε σοβιετικός υπουργός των εξωτερικών από το βήμα του ΟΗΕ, πως «σε πείσμα του διπολισμού, η Βιόσφαιρα δεν αναγνωρίζει τη διαίρεση, σε μπλόκ, συμμαχίες και άλλα παρεμφερή. Όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται το ίδιο κλιματολογικό καθεστώς».

2) Δημοκρατικές ρίζες : Μέχρι τώρα, βασικό στοιχείο της δημοκρατίας, εν πολλοίς, θεωρείται «η αρχή της πλειοψηφίας». Στις μέρες της παγκοσμιοποίησης – ως αποτέλεσμα όχι μόνο της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, αλλά και της κοινωνίας της πληροφορίας και των περιβαλλοντικών προβλημάτων – ίσως βασικότερη αρχή της σύγχρονης δημοκρατίας αρχίζει να αναδύεται πια «ο σεβασμός της μειοψηφίας και του διαφορετικού»

3) Μετα - πατριαρχικές αξίες : Το φεμινιστικό κίνημα, το πιο βαθιά πολιτιστικό κίνημα, δεν άνοιξε μόνο τη συζήτηση της σχέσης μεταξύ «του δημόσιου και του ιδιωτικού», αλλά κυρίως επέβαλλε τον επαναπροσδιορισμό στα ζητήματα «των σχέσεων και της εξουσίας». Κυρίως συνετέλεσε στην ανάγκη μετασχηματισμού των κάθετων και ιεραρχικών σχέσεων (σχέσεις του κυρίαρχου πατριαρχικού μοντέλου), σε περισσότερο οριζόντιες και ισότιμες σχέσεις ως σχέσεις μετα -πατριαρχικής κουλτούρας. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο όμως, αλλάζει τελείως και το περιεχόμενο στις έννοιες, της συνεργασίας, της επικοινωνίας και της συμμετοχής.

4) Σεβασμός στη βιο – ποικιλότητα : Οι παραδοσιακοί γεωργοί γνωρίζανε πολύ καλά – από καταβολής κόσμου - ότι οι μονοκαλλιέργειες, για σειρά ετών, μειώνανε την αποδοτικότητα της καλλιέργειας τους και νεκρώνανε σιγά-σιγά τη γη τους. Η βασική αρχή για να συνεχίσει να υπάρχει ζωή, είναι η υπεράσπιση της ίδιας της ποικιλότητας της ζωής. Ενώ αντίθετα η ομοιομορφία – χωρίς την τεχνική υποστήριξη της – οδηγεί στη στειρότητα, τη νέκρωση και την εξαφάνιση της ζωής. Συνακόλουθα, προεκτείνοντας ίσως και στο πολιτισμικό πεδίο, θα μπορούσε κανείς να υπερασπιστεί, ως την αναγκαία προϋπόθεση όχι μόνο της ύπαρξης αλλά και της εξέλιξης του πολιτισμού συνολικά, τη διατήρηση της πολύ-πολιτισμικότητας, έναντι του ομοιομορφίας και της τάσης κυριαρχίας ενός μόνο μοντέλου ζωής, αυτού του δυτικού πολιτισμού.

Συμπερασματικά θα καταλήγαμε ότι οδηγούμαστε στην ανάγκη μεταστροφής του πολιτισμικού μας σκηνικού. Από το σκηνικό της διαίρεσης, της διεκδικητικότητας, της επιθετικότητας, της ανταγωνιστικότητας και της ροπής προς την ιεραρχία, σε ένα σκηνικό της σύνθεσης, της ολιστικότητας, της συνεργασίας, της επικοινωνίας και της ανοχής.

Βιβλιογραφία

Γεωργόπουλος Αλέξανδρος,(1996), «ΓΗ ένας μικρός και εύθραυστος πλανήτης»

Αθήνα Gutenberg

Ζολώτας, Ξ, (1982) «Οικονομική Μεγέθυνση και Φθίνουσα Κοινωνική Ευημερία»

Αθήνα, Τράπεζα της Ελλάδας

Randle, D, (1989) “Teaching Green” London, Green Print

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 59, 4/06