Οικοϊστορία: Ο ΜΑΥΡΟΣ  ΘΑΝΑΤΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

Το 1346 στην Ευρώπη ξέσπασε μια μεγάλη επιδημία πανούκλας, ο Μαύρος Θάνατος όπως ονομάστηκε από τους μελανούς όζους που εμφάνιζαν στο σώμα τους τα θύματα. Η επιδημία μέσα στα 4 χρόνια που κράτησε εξολόθρευσε στην κυριολεξία το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης.

Όπως είναι γνωστό τα αστικά οικοσυστήματα πάντα αποτελούσαν επιδημιολογικά εργαστήρια. Στα οποία συχνά μια ασθένεια γινόταν ενδημική, δηλαδή βρισκόταν σε σταθερή συνύπαρξη με τους ανθρώπους ξενιστές της. Η πανούκλα όμως ήταν μια ασθένεια των άγριων ζώων και όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, η επαφή των μικροβίων των άγριων ζώων, με τα παρθένα σε αυτά ανθρώπινα οικοσυστήματα, ήταν καταστροφική. Ο βάκιλος της πανώλης (Yersinia Pestis) (1) ήταν μια ενδημική ασθένεια ανάμεσα στους πληθυσμούς των αρουραίων και των ψύλλων που ζούσαν κάτω από το έδαφος στους πρόποδες των Ιμαλαΐων.

Η επέκταση της αυτοκρατορίας των Μογγόλων ήταν μια χωροταξική επανάσταση. Οι παλιοί χωρίς μεγάλη κίνηση δύσβατοι εμπορικοί δρόμοι μεταμορφώθηκαν σε ένα πυκνό δίκτυο με χάνια που έφτανε μέχρι τις βόρειες ευρασιατικές στέπες και συνέδεε την Κίνα με την Ευρώπη. Έτσι, από χάνι σε χάνι η βουβωνική πανώλη έφτασε από την Ασία στην Ανατολική Ευρώπη. Ο βάκιλος όμως δεν θα καταφέρει να εγκατασταθεί μόνιμα στην επιφάνεια. Οι μεγάλες απώλειες που προκαλούσε στους ξενιστές του καταργούσαν και το ζωτικό του χώρο. Γιατί χωρίς την καύσιμη ύλη της ανθρώπινης σάρκας τα μικρόβια δεν έχουν μέλλον. Ταυτόχρονα όμως με τα χάνια επεκτείνονταν και οι υπόγειες πόλεις των τρωκτικών, κάτω από την επιφάνεια. Σύμφωνα με τον Μακ Νηλ (2 ), θα χρειαστούν περίπου 15 χρόνια (1331-1346) για να ολοκληρωθεί αυτή η υπόγεια μετανάστευση. Ο βάκιλος ως ενδημικό είδος πια στις φωλιές των τρωκτικών και των ψύλλων τους, έχει φθάσει και εγκατασταθεί στην  Ευρώπη. Η επιδημία θα ξεσπάσει και γρήγορα θα εξελιχθεί σε πανδημία. Σε αυτό θα βοηθήσει και η ευρωπαϊκή οικονομική και εμπορική ενοποίηση της εποχής. Το ναυτικό δίκτυο που συνδέει την Μεσόγειο με τη Βόρεια Ευρώπη είναι ο πιο γρήγορος και ασφαλής δρόμος, για να μεταφέρει τους μαύρους αρουραίους και τους ψύλλους τους σε όλα τα λιμάνια της ηπείρου.

Θα χρειαστούν πέντε με έξι γενιές ανθρώπων, περίπου 100 με 130 χρόνια, ώστε τελικά η πανώλη να γίνει ενδημική. Θα εξακολουθήσουν όμως να υπάρχουν τοπικά επιδημικά ξεσπάσματα με διαφορετικές εντάσεις που θα συνεχιστούν μέχρι το τέλος του 18^ου αιώνα. Μετά τον Μεγάλο Λοιμό του Λονδίνου το 1665, η βουβωνική πανώλη θα αποσυρθεί από την Βορειοδυτική Ευρώπη. Εκτός από τα συνηθισμένα υγειονομικά μέτρα έχει βοηθήσει και η μεγάλη οικολογική κρίση της αποψίλωσης των δασών. Η έλλειψη ξυλείας οδήγησε στην κατασκευή σπιτιών από πέτρες και τούβλα που αντικατέστησαν τις παραδοσιακές ξύλινες κατασκευές με τις αχυροσκεπές και μείωσαν δραστικά, την άμεση επαφή των τρωκτικών και των ψύλλων με τους ανθρώπους.

Αλλά, εκτός ή ταυτόχρονα με το δημογραφικό σοκ που προκάλεσε η πανώλη, δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις αλλαγής κατεστημένων απόψεων και άλλαξε τις διαχωριστικές γραμμές των κοινωνικών δομών.

Κατ’ αρχήν, οι κοσμικές ιεραρχίες με διάφορους τρόπους (καραντίνα, απολύμανση πιστοποιητικά υγείας) κάτι προσπάθησαν να κάνουν και κατάφεραν να κερδίσουν σε ισχύ απέναντι στις παραδοσιακές εκκλησιαστικές ιεραρχίες που τα είχαν χαμένα, αν και σε αυτές προσέφυγε αρχικά ο κόσμος. Η εργατική και αγροτική τάξη που είχε τις μεγαλύτερες απώλειες, καθώς οι πλούσιοι έφευγαν και αυτοί παρέμεναν αποκλεισμένοι στις μολυσμένες περιοχές, είδαν την θέση τους να αναβαθμίζεται μετά το τέλος της επιδημίας. Η δραματική έλλειψη εργατικών χεριών τους έκανε περιζήτητους, οι μισθοί αυξήθηκαν, και πολλές ιδιοκτησίες πεθαμένων πέρασαν στα χέρια των επιζώντων. Ίσως να έχουν δίκιο αυτοί που υποστηρίζουν ότι τότε αρχίζει η πρώτη σοβαρή αμφισβήτηση της φεουδαρχίας.

Ίσως σε εκείνη την εποχή να βρίσκονται και οι ρίζες του γερμανικού αντισημιτισμού. Οι Εβραίοι που δεν είχαν πολλά θύματα, οι μόνοι που έπιναν νερό από πηγάδια –συνήθεια της άνυδρης γενέθλιας γης- και όχι από ποτάμια, κατηγορήθηκαν ότι δηλητηρίαζαν τα νερά.

Επίσης, μετά από κάθε επιδημία οι ταξικές διαχωριστικές γραμμές υποχωρούσαν. Οι  αποδεκατισμένες δημογραφικά πόλεις ελαχιστοποιούσαν τα κριτήρια για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μπρωντέλ (3) για την Βενετία -που σε κανονικές συνθήκες ήταν σχεδόν κλειστή για τους ξένους- μετά την επιδημία έδωσε πλήρη πολιτικά δικαιώματα σε όποιον ήταν εγκαταστημένος σε αυτήν για ένα έτος.

Γιατί τελικά η εγγεγραμμένη δια χειρός ανθρώπων ιστορία εξελίσσεται συναρπαστική και χαοτική εντός των φυσικών οικοσυστημάτων, με τους αρουραίους, τους ψύλλους και τα μικρόβια τους.

1.      Ο βάκιλος εντοπίστηκε από τον Γάλλο μικροβιολόγο Andre Yersin το 1894.

2.   William McNeill “Plagues and Peoples”

2.      Fernand Braudel “Capitalism and Material Life”

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 55, 12.05