Από πού πηγάζει ο Ιλισσός;

καθ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΑΡΡΗΣ

Εις την αφελή αυτήν επιγραφήν οι αναγνώσται του «Βουνού» αναμφιβόλως θα μειδιάσουν, είναι δυνατόν να μη γνωρίζη κανείς την απλουστάτην αυτήν γνώσιν διά το τόσον γνωστόν ποτάμιον ή χείμαρρον των Αθηνών, που καταβαίνει από τον Υμηττόν;

Εν τούτοις τα πράγματα δεν είναι εύκολα όπως φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Είναι εν πρώτοις ανάγκη να δώσωμεν ένα χαρακτηρισμόν εις τον Ιλισσόν, με άλλους λόγους να τον κατατάξωμεν εις γεωγραφικήν τινα έννοιαν. Είναι ποταμός, ρυάκιον, χείμαρρος, χαράδρα ή τι άλλο; Ημπορεί κανείς να είπη ότι είναι ποταμός αφού έτσι τον έλεγον και οι αρχαίοι και τοιούτος παρουσιάζεται εις ώρας πολυομβρίας. Ρυάκιον θα ήτο ακριβέστερον, διότι ο Ιλισσός τουλάχιστον κατά την διά μέσου των Αθηνών διέλευσίν του, δεν χάνει ποτέ το νερό, όσον και αν ολιγοστεύει τούτο κατά το θέρος. Οι Γερμανοί τουλάχιστον αυτόν τον όρον δίδουν σήμερον εις αυτόν (Bach). Χείμαρρον τον ονομάζουν σήμερον πολλοί, και αυτή η ονομασία συμφωνεί με τα φαινόμενα που παρουσιάζει, όταν δηλαδή το μικρόν κατά το θέρος ρυάκιον εμφανίζεται κατά τας βροχεράς εποχάς ως απειλητικός ποταμός. Απλουστέρα είνε η ονομασία «ρέμμα», αφού ο λαός τον λέγει ρέμμα της Καλλιρρόης. Εις την ονομασίαν όμως χαράδρα ημπορούμεν να προσκρούσωμεν. Διότι, αι χαράδραι ιδιάζουν εις τας πλευράς των βουνών που διαμορφώνουν τόσον ποικιλοτρόπως την μορφήν των και έχουν μεγάλην κλίσιν. Αι χαράδραι των βουνών της Μέσης Ευρώπης έχουν κατά την κοίτην των όλαι σχεδόν ρέον νερό και μάλιστα όταν τούτο έχει την αρχήν του από παγετώνα. Αλλ’ αι χαράδραι των Ελληνικών βουνών, και μάλιστα το θέρος, είνε ξηραί, τοιουτοτρόπως δε δεν δυνάμεθα να ονομάσωμεν αυτάς χειμάρρους ή άλλο τι.

Ώστε ο Ιλισσός δεν είναι χαράδρα. Ούτε πρέπει να γελασθή κανείς από τον χάρτην και να νομίση ότι η αρχή του Ιλισσού πρέπει να θεωρηθή από τας χαράδρας του Υμηττού γύρω από το Αστέρι ή την Καισαριανήν. Ποταμός δεν δύναται να θεωρηθή χαράδρα χωρίς διαρκές νερό και επομένως ως αρχή του ποταμού πρέπει να θεωρηθή η απωτέρα και κυριωτέρα πηγή αυτού και εκεί πρέπει να αναζητήσωμεν από πού πηγάζει ο Ιλισσός.

Πριν γίνη λόγος περί των έργων του Ιλισσού ποταμού, τα οποία προσπαθούν να δαμάσουν τον εξαφνιζόμενον τούτον θεόν των αρχαίων και προκαλούντα καταστροφάς εις τας παριλισσίους θέσεις, οι Αθηναίοι εσχάτως ολίγην προσοχήν εδείκνυον τόσον διά την θέσιν και τον ρουν αυτού, όσον και διά τας πηγάς. Ένας τελειόφοιτος της Ριζαρείου σχολής μοι έλεγεν ότι κατά τας τελευταίας ημέρας της φοιτήσεώς του μόνον, έμαθεν ότι το ρεύμα εκείνο που επερνούσε μέσα από την αυλήν της σχολής όπου έπαιζεν επί 5 έτη ήτο ο περίφημος Ιλισσός, τον οποίον τόσας φοράς ήκουσεν εν τω μεταξύ εις τα μαθήματά του. Διά τούτο καθόλου περίεργον να μη γνωρίζουν πολλοί την αρχήν του ρυακίου του Ιλισσού. Αν ανατρέξη κανείς εις τα εγκυκλοπαιδικά λεξικά θα αναγνώση ότι η πηγή του Ιλισσού είνε εις τον Άγ. Ιωάννην τον Θεολόγον, επομένως ημπορεί να είπη ότι πηγάζει από τας υπωρείας του Υμηττού. Αλλ’ αυτό είναι αυθαίρετος γνώμη, οι αρχαίοι περί τούτου δεν λέγουν τίποτε. Είναι αληθές ότι εκεί πλησίον, εις τον μικρόν ναόν της Αγίας Ελεούσης, υπάρχει έν παλαιόν υδραγωγείον με ολίγον νερό, το οποίον όμως είναι ξηρόν το θέρος και διά τούτο τελείως εγκαταλελειμμένον. Έως ότου όμως φθάσωμεν να έχωμεν νερόν αστείρευτον και ρέον, το δακρύβρεκτον τούτο μέρος υστερεί κατά πολύ. Το αυτό δυνάμεθα να παρατηρήσωμεν και διά την ρεμματιάν (χαράδραν) του Αστερίου και της Καισαριανής.

Μερικοί μάλιστα των αρχαιολόγων ηπατήθησαν προκειμένου περί της ρεμματιάς της Καισαριανής θεωρήσαντες αυτήν ως τον παραπόταμον του Ιλισσού, τον Ηριδανόν. Ποίος είναι ο Ηριδανός, ο οποίος επερνούσε διά μέσου του αρχαίου άστεως, θα λάβωμεν αφορμήν να είπωμεν κατωτέρω. Οπωσδήποτε, η χαράδρα η οποία καταβαίνει από τον Άγ. Ιωάννην τον Θεολόγον και χωρίζει κατωτέρω τους συνοικισμούς Ζωγράφου και Γουδή δεν ημπορεί να θεωρηθή ως ποταμός ή ρύαξ, αφού δεν έχει ποτέ τρεχούμενο νερό ειμή μόνον όταν βρέχη. Τουναντίον, ένα ρέμμα το οποίον έρχεται από τα Τουρκοβούνια και ενώνεται με άλλο, που καταβαίνει από την Σωτηρίαν και την Σχολήν της Χωροφυλακής, δικαιούται να λάβη την ονομασίαν του ρύακος. Αν προσέξη κανείς αμέσως χαμηλότερον του νοσοκομείου του Ερυθρού Σταυρού θα παρατηρήση την πηγήν η οποία εξέρχεται σήμερον από ένα θολωτόν κτίσμα, εσχάτως στηθέν. Είναι το καθαρόν οπωσδήποτε νερό του Ιλισσού το οποίον αφού περάση τον εκεί συνοικισμόν των Ελλήνων ρώσων εισέρχεται εις την Πανεπιστημιακήν πόλιν και την συνοικίαν Γουδή διά να ενωθή κάτω από την γέφυραν της οδού Παπαδιαμαντοπούλου με την χαράδραν του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου. Απ’ εκεί αρχίζει να γίνεται το ρυάκιον διαρκώς βρωμερώτερον με τα άλλα ακάθαρτα νερά της πόλεως.

Την παλαιάν όμως εποχήν, έξω της πόλεως ο Ιλισσός ρέων, παρείχεν την ωραίαν εκείνην όψιν την οποίαν διατηρούν τα ωραία ποτάμια της Ελλάδος. Εκεί όπου σήμερον γίνεται απόπειρα όπως ο ποταμός ούτο σκεπασθή, ή κτίζονται κρηπιδώματα περισφίγγοντα και αποξηραίνοντα τα σποραδικά πλατάνια, την παλαιάν εποχήν ήσαν οι πλάτανοι εις την ακμήν των, κήποι, αγάλματα και ιερά εστόλιζον τας ωραίας όχθας του. Η πηγή Εννεάκρουνος, ο κατωτέρω ταύτης καταρράκτης παρά το ιερόν της Δήμητρος και της Κόρης, ο κήπος των Μουσών και πλείστα άλλα προσείλκυον εδώ τους περιπατητάς. Με την μετάθεσιν του αρχαίου περιπάτου εις την σημερινήν Πλατείαν του Συντάγματος μετετέθη και το αρχαίον ορόσημον του Ιερού των Μουσών από τον Ιλισσόν που ήτο, εις την πλατείαν ταύτην.

Αλλά διά να μη περιπέσωμεν εις την αρχαιολογίαν ας περιορισθώμεν να ακολουθήσωμεν τον ρουν του Ιλισσού ως είχε το πάλαι, να εντοπίσωμεν δε και τον ρουν του παραποτάμου αυτού Ηριδανού. Ο Ιλισσός περαιτέρω διήρχετο όπως και σήμερον διά μέσου των λόφων Μουσείου (του Φιλοπάππου) και της Σικελίας, η οποία σήμερον έχει σχεδόν τελείως εξαφανισθή με τα εδώ λατομεία. Είναι η περιοχή των Παλαιών Σφαγείων. Ολίγον περαιτέρω ηκολούθει γραμμήν προς τα Νέα Σφαγεία και τον Άγ. Ιωάννην του Ταύρου, όπου η οδός Αθηνών-Πειραιώς. Σήμερον όμως αποχετευτική τάφρος παραλαμβάνει τα ύδατα του ποταμού προ της γραμμής του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και τα διευθύνει εις τον όρμον του Φαλήρου κατά την θέσιν Τζιτζιφιές. Το πάλαι, πέραν από τα Νέα Σφαγεία και εις τον ελαιώνα εδέχετο τα ύδατα του Ηριδανού. Σήμερον τα ύδατα ταύτα ρέουν υπογείως κατά μήκος της οδού Μητροπόλεως και πλημμυρίζουν τα υπόγεια της οδού ταύτης. Τον 17^ον αιώνα κατά τινα περιηγητήν εις τον Άγιον Φίλιππον ήτο βρύση με τέσσαρας κρουνούς. Ήτο αύτη από τα νερά του Ηριδανού. Αναφέρεται εκεί και Ρωμαϊκόν υδραγωγείον και δεξαμενή. Σήμερον φαίνεται το υδραγωγείον εις τας ανασκαφάς του Διπύλου και του Κεραμεικού παρά την Αγίαν Τριάδα, περαιτέρω δε, εις την Λαχαναγοράν, έχομεν και σήμερον πηγάς του ποταμού με το νερό των οποίων ποτίζονται οι εκεί κήποι. Όπως σήμερον ημείς γελώμεν με το ακάθαρτον ύδωρ του Ιλισσού τοιουτοτρόπως εγέλα παλαιά και ο Καλλίμαχος διά το ύδωρ του Ηριδανού «ου και τα βοσκήματα απόσχοιτ’ αν», δηλ. και τα βόσκοντα ζώα δεν ηδύναντο να πίουν από το ακάθαρτον αυτού νερόν. Εν τούτοις αι αωπτέρω πηγαί αυτού ήσαν καθαρού και ποσίμου ύδατος, ο Στράβων αναφέρει ότι αύται ήσαν έξω των πυλών του Διοχάρους και πλησίον του Λυκείου, όπου και κρήνη πολύυδρος ήτο. Αύτη εσώζετο μέχρι των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Είναι η κατά τον κ. Δ. Καμπούργλου όπισθεν της Μεσογείτικης πύλης των παλαιών Αθηνών βρύση, η οποία διά τον θόρυβον που έκαμνε ελέγετο «Μπουμπουνίστρα». Σήμερον το νερό τούτο είναι χωμένο, όπως και όλος ο Ηριδανός, η δε θέσις της βρύσης ορίζεται σήμερον εντός του Εθνικού κήπου και εις το άκρον αυτού το βλέπον προς τον τάφον του Αγνώστου Στρατιώτου. Ώστε η αρχή του Ηριδανού ήτο παρά την νυν Λεωφόρον Αμαλίας και διεύθυνσίς του προς Δ διά της Πλατείας του Συντάγματος και της οδού Μητροπόλως ως ανωτέρω είπομεν.

Μετά την συμβολήν αυτού μετά του Ιλισσού, ο τελευταίος ούτος συνήντα τον Κηφισόν ποταμόν, του οποίου ήτο ως παραπόταμος, γνωρίζομεν δε τον ρουν αυτού μέχρι του Νέου Φαλήρου.

Αλλ’ ας επανέλθωμεν εις την πηγήν του Ιλισσού κατά τον Ερυθρόν Σταυρόν διά να παρατηρήσωμεν την υπόγειον προέλευσιν του νερού τούτου. Ολίγον υψηλότερον, ΒΑ του σημερινού Πτωχοκομείου διακρίνομεν κατά την παλαιοτέραν οδόν προς την Κηφισσιάν και εντός του ρεύματος υγρόν πυθμένα, όπου άλλοτε ίστατο πηγάδι φέρον τα γράμματα ΨΥΧΙΚΟ. Απ’ αυτό ωνομάσθη η θέσις αύτη τοιουτοτρόπως, έλαβε δε το όνομα τούτο και η παρακειμένη κατόπιν κτισθείσα ωραία κηπούπολις. Από του ρεύματος τούτου διήκει μέχρι του Ερυθρού Σταυρού το λεγόμενον Διαβολόρεμμα, κάτωθεν του οποίου φαίνεται ότι ρέει το αναφαινόμενον νερό της περί ου ο λόγος πηγής. Ώστε αν θέλωμεν να κυριολεκτήσωμεν από ποιο βουνό πηγάζει ο Ιλισσός, πρέπει να είπωμεν ότι πηγάζει από τα Τουρκοβούνια.

(«Το Βουνό», Αριθ. 43, Ιούλιος 1937)

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 55, 12/05