Στάδιον - Άγρα - Ιλισσός - Ιλιαία

Ι. Ριβουάρ

καθηγητού Πανεπιστημίου

[…] Το πρωταρχικό Στάδιο, στα παλιά τα χρόνια, είχε σχήμα παραλληλόγραμμο, στο ημικύκλιο βρισκόταν η Σφενδόνη και στην αντίκρυ πλευρά, διάφορα ονόματα "Γραμμή, άφεσις, σπληγξ (τεντωμένο σχοινί εμπρός στης αφετηρία των δρομέων) και βάλβες". Στη Σφενδόνη τοποθετούσαν καθίσματα για τον κόσμο. Οι θεαταί, στην αρχή καθόντουσαν κατάχαμα, εκεί που το έδαφος ήταν κατηφορικό, αργότερα έφτιαξαν ξύλινα καθίσματα στα οποία ο Ηρώδης ο Αττικός, απ' το 140 π. Χ., προσέθεσε αρκετά μαρμάρινα. Το μέρος που γινόντουσαν οι αγώνες λεγόταν Κονίστρα και οι αγωνιστές Σταδιείς ή και Σταδιοδρόμοι. Οι Ελλανοδίκαι είχαν τις έδρες τους γύρω απέναντι σ' ένα λευκό πέτρινο βωμό και πίσω τους θρονιασμένο το άγαλμα της ιέρειας της Δήμητρας.

Πολλές πόλεις έχτισαν τα Στάδιά τους, ονομαστά όμως έγιναν των Αθηνών και της Επιδαύρου. Το Στάδιον των Αθηνών χτίστηκε κατά το 330 π. Χ. ανάμεσα στους δυο λόφους, στις προεξοχές του Υμηττού κοντά στο ποτάμι του Ιλισσού. Μια πολύ παλιά πιθανότητα μας μεταδίδει ότι ο Υμηττός, είχε δυο παρακλάδια, την Άγρα και τον Αρδηττό και ότι με τα χρόνια χωρίστηκαν κι έφτιαξαν τους γνωστούς μας λόφους. Σε διάφορα Στάδια προσετέθησαν προφυλακτήρες για τις κακοκαιρίες. Πρώτος ο ρήτωρ Λυκούργος συνέβαλε στο φτιάξιμο του Παναθηναϊκού Σταδίου, όταν ήταν ακόμη στην αρχή (330-336 π. Χ.), ο δε Φιλόστρατος, ο Αναιδής και Απαταιών Αθηναίος επικαλούμενος "Κυναλώπηξ" κωμωδούμενος υπό του Αριστοφ. Ιππ. 956, αναφέρει για το Στάδιο "Έργον υπέρ πάντα τα θαύματα, ουδέν θέατρον γαρ τούτου αμιλλάται". Δυστυχώς απ' τα πολλά μάρμαρα απέμειναν λίγα, γιατί πήραν μέρος στο χτίσιμο μεγάρων και άλλα έγιναν ασβέστης.

Η Άγρα καταλαμβάνει τον αριστερό λόφο του Σταδίου και ο Στραβ. 10, 1, 24 αναφέρει "έστι δε τοιούτος μάλλον ο Ιλισσός και θατέρου μέρους του άστεως ρέων εις την αυτήν παραλίαν εκ των υπέρ της Άγρας και του Λυκείου μερών διαβάσι δε τον Ιλισσόν, χωρίον Άγρας καλούμενον και ναός Αγροτέρας έστιν Αρτέμιδος". Ο Σουΐδας λέγει: "Άγρα Δήμητρας ιερόν έξω της πόλεως παρά τω Ιλλισώ". Αυτό επαναλαμβάνει και ο Ησύχιος.

Πέραν του Ιλισσού το 350, ο ρήτωρ Λυκούργος ώρισε για τους Παναθηναϊκούς αγώνες το μεγαλόπρεπο αυτό ωραϊσθέν Στάδιον, δημιούργημα του Ηρώδου από λίθους πεντελικού, τοσούτον μέγα, ώστε ο αυτοκράτωρ Ανδριανός "εν αυτώ και τα πέριξ εθήρευεν άγρια ζώα". Η μυθολογία μας λέγει ότι, ένθεν και ένθεν του Σταδίου, ο ναός της Αγαθής Τύχης, την οποίαν μνημονεύει ο Αρποκρατίων και ο Λυκούργος περί διοικήσεως. Παρά τους πρόποδες του Αρδηττού όπου οι Αθηναίοι ώμνυον τον Ηλιαστικόν όρκον, ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας όπου εθήρευεν η θεά όταν ήλθε απ' τη Δήλο, γι' αυτό και το εκεί άγαλμα αυτής επλάστηκε τοξοφόρον. Απ΄τη μυθολογία μαθαίνουμε, σχετικώς για την Άρτεμι, ότι έλεγαν "δια το αεί εν ταις Άγραις διαιτάσθαι - Πλατ. Φαιδρ. σελ. 229". Πάντως η Δήμητρα ήταν η κυριωτέρα θεότης της Άγρας (η Μήτηρ εν Άγραις ή Μητρώον εν Άγραις). Από ένα λόγο του Μ. Ακομινάτου, σχετικά με τον τόπο της νησίδος του Ιλισσού, μαθαίνουμε "ημείς δε μικρόν προ της πόλεως, δεύρο βαδίζειν οκνούμεν και τω ιερώ τούτω πολυανδρίω προστρέχειν και τον εντεύθεν φωτισμόν αρύεσθαι.

Εις την περιοχήν του προαστείου της Άγρας, άλλοτε ετελούντο τα μικρά ελευσίνια μυστήρια και όπου αργότερα η πρώτη χριστιανική κοινότης των Αθηνών.

Ο ωραιότατος βασιλικός οίκος, πιθανώς των "Aciayaloi βρισκόταν στους κήπους (το σημερινόν Ζάππειον), εκεί ίσως η ανευρεθείσα εκκλησία της νησίδος του Ιλισσού όπου ο Δούξ κατερχόμενος κατά καιρούς εις ευωχίαν εκεινείτο. Η εξαφάνισίς της οφείλεται πιθανώς στις πλημμύρες του Ιλισσού, που με τον καιρό έγινε χερσονησίδα. Ο διάκοσμος του ναού ήταν αξιλογώτατος, μεταξύ σε αυτών και μωσαϊκά δάπεδα. Αριστερά του ναού τάφοι και κρήναι που μαρτυρούσαν την σημασία του μνημείου (La basilique chretienne de l'Illissos a Athenes).

Όσον αφορά τους τάφους, έχουμε τη μαρτυρία του Iwan von Muller Handbuch der Klass. Alternus Wissenschaft σελ. 370, όπου αναφέρει τάφους συμμετρικούς απ' τον καιρό της αυτοκρατορικής εποχής. Επίσης αναφέρονται ανασκαφές του 1818. Σ' ένα ανάγλυφο, ο γνωστός μας Κυριάκος Πιττακός διάβασε της εξής επιγραφή:

    "ΑΓΑΘΗΜΕΡΙΣ ΣΗ ΠΡΩΝΙΣΙ ΟΣ ΑΦΡΟΔΕΙΣΙΟΝ ΕΚ ΚΟΛΛΥΤΕΩΝ ΝΙΚΗΤΗΣ ΚΟΛΛΥΤΕΥΣ"

Ο προαναφερεθείς Πιττακός (K. Pyttakys L'ancienne Athenes 1835 σελ. 205) αναφέρει ότι οι αρχαίοι τάφοι ανευρέθησαν στο μέρος αυτό.

Στην Κώμη της Αττικής, τον Μαραθώνα, στα ανατολικά παράλια, 140 στάδια από Αθηνών, έγινε το 490 έτος π Χ. η περίφημη νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών. Κατά την μάχην 10 χιλ. Αθηναίοι και χίλιοι Πλαταιείς, ενίκησαν 100 χιλ. Πέρσες. Στο μέρος αυτό, οι τάφοι των Αθηναίων έφεραν το όνομα κάθε πολεμιστού ως και του γενναίου Μιλτιάδη. Τ' όνομα του Μαραθώνος, μας λέγει η Μυθολογία, ότι ωφείλετο στο άφθονο χορτάρι Μάραθο (Ομ. Οδ. Η 80 και Πινδ. Ολ. 13, 57).

Στο λόφο της Άγρας, βρίσκεται το μνημείο του Ημεροδρόμου Αθηναίου Φειδιππίδου (Παρ. Ηροδοτ. 6, 105) ο οποίος μετά την μάχην και την νίκην, έφτασε τρέχων στας Αθήνας αναγγέλων το γνωστό "Νενικήκαμεν" και έπεσε νεκρός. Ο Ηρώδης ο Αττικός εις μνήμην του έφτιαξε από Πεντελικό μάρμαρο, στην κορφή της Άγρας ένα μεγαλόπρεπο μνημείο γράψας:

"ΕΡΩΪ ΤΩ ΜΑΡΑΘΩΝΙΩ"

Στο λόφο της Άγρας και του Αρδηττού, άλλα αρχαία μνημεία δε βρέθηκαν, φήμη μόνο αναφέρει, άγαλμα του Διός στην κορυφή του Αρδηττού και το οποίον δεν βεβαιούται από άλλη πηγή.

Στα παλιά χρόνια, ο Αρδηττός ήταν ονομαστός γιατί εκεί ορκιζόντουσαν οι Ηλιασταί (Πλ. Θη. 27, Σουϊδ. Ησύχιος), και η μυθολογία τοποθετεί τον Αρδηττό κοντά στην πόλι των Αθηνών επί του Ιλισσού, όπου οι δικασταί έπαιρναν όρκο στ' όνομα του Απόλλωνος, της Δήμητρας και του Διός, ότι θέλουν κρίνει κατά νόμον και δικαίως (Πλουτ. Θησ.)

Ο λόφος αυτός βρισκόταν κοντά στις Άγραις, δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο, στα παλαιότερα δε χρόνια ωνομάζετο και Ελικών, γιατί είχαν την γνώμη ότι προερχόταν από τις τελευταίες εξελίξεις των υπωρείων του Υμηττού.

Ο Αρποκτρατίων αναφέρει "Αρδηττός τόπος Αθήνησι υπέρ το Στάδιον το Παναθηναϊκόν προς τω Δήμω το υπένερθεν Αγρυλέως. Εν τούτω φάσι δημοσία πάντες ώμνυον Αθηναίοι δικασταί δίδοντες τον όρκον ότι θα δικάσουν ευσυνείδητα δηλ. "γνώμη τη δικαιοτάτη".

Ο Πολυδεύκης, ο γιος του Διός και της Λήδας, ένας απ' τους Διόσκουρους, αναφέρει τον Δήμον των αρχαίων Αθηνών λέγοντας ότι η γνώμη του Αρποκρατίωνος είναι σωστή.

Στα νεώτερα χρόνια του Αρδηττού μια μικρή χριστιανική εκκλησία στόλιζε τον τόπο, που με τα χρόνια χάθηκε. Τούτο αναφέρει ο Dodwell στο βιβλίο του "Thour through Greece 411".

Παράδοξον είναι ότι Αρδηττούς ωνόμαζαν (Ησυχ.) τους ανθρώπους που ορκιζόντουσαν με ελαφριά συνείδησι, τους κουφούς, ο δε Υπερείδης ωνόμαζε τον Αριστοφάνη ψευδοπροφήτη για τις πολλές του ψευδορκίες (Σχολ. Αισχ. 1, 64).

(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Περιηγητική» αριθμ. 118, 1969)

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 55, 12/05