Βιομηχανία της μπανάνας

Β. Παπακριβόπουλος

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την παγκόσμια βιομηχανία της μπανάνας: η απειλή της πλήρους κατάρρευσης του κλάδου σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ενδεχομένως κι μέσα στην επόμενη δεκαετία. Η απειλή προέρχεται από την ίδια την διάρθρωση του κλάδου: για να γίνει δυνατόν να τροφοδοτείται ο δυτικός καταναλωτής με μεγάλες,  ευπαρουσίαστες και ομοιόμορφες μπανάνες, οι πολυεθνικές εταιρίες της μπανάνας επιδίδονται στην υπερεντατική μονοκαλλιέργεια σε τεράστιες εκτάσεις μιας και μοναδικής ποικιλίας και μάλιστα με υβρίδια στείρα, τα οποία συνεπώς δεν έχουν την δυνατότητα να αναπαραχθούν και να μεταλλαχθούν με φυσικό τρόπο, έτσι ώστε να αποκτήσουν ανθεκτικότητα απέναντι στις διάφορες ασθένειες και ιδιαίτερα στους μύκητες.

Στις μέρες μας παρατηρείται μια ολοένα ταχύτερη μετάλλαξη  των μυκήτων (και ιδιαίτερα της cercoporiose noire και της fusariose ή Ασθένειας του Παναμά), οι οποίοι αποκτούν μεγαλύτερη προσαρμογή και ανθεκτικότητα ακόμα και στις ισχυρότερες δόσεις ιδιαίτερα τοξικών φυτοφαρμάκων. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, εκτός από τον αδιάκοπο χορό των ψεκαστικών αεροπλάνων πάνω από την Λατινική Αμερική και τις υπόλοιπες περιοχές που παράγουν μπανάνα, κάθε τσαμπί μπανάνας τυλίγεται κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του με έναν πλαστικό σάκο διαποτισμένο με φυτοφάρμακα. Στη δεκαετία του 1950, η γνωστότερη ποικιλία σε παγκόσμιο επίπεδο, η «Gros Michel», σαρώθηκε μέσα σε λίγα χρόνια από μια επιδημία μυκήτων. Τον ίδιο κίνδυνο διατρέχει σήμερα και η διάδοχός της η  ποικιλία «Cavendish», η οποία αποτελεί σήμερα την συντριπτική πλειοψηφία των εξαγόμενων ποσοτήτων μπανάνας. Μάλιστα, σύμφωνα με το περιοδικό New Scientist, οι μύκητες αποκλείεται να ηττηθούν από τα φυτοφάρμακα και η κατάσταση ενδέχεται να είναι συγκρίσιμη με την μεγάλη επιδημία που κατέστρεψε τις καλλιέργειες της πατάτας στην Ιρλανδία πριν από ενάμισι περίπου αιώνα και η οποία προκάλεσε λιμό με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς. Μόνο που σήμερα, λόγω της παγκοσμιοποίησης, η καταστροφή θα συμβεί σε παγκόσμιο επίπεδο (1).

Κι αν παρόμοιο ενδεχόμενο για τον Δυτικό καταναλωτή θα σημάνει μονάχα την απώλεια ενός από τα αγαπημένα φρούτα του, για τις χώρες του Νότου θα αποτελέσει μια πραγματική καταστροφή. Κι αυτό όχι μόνο γιατί θα καταρρεύσει ένας σημαντικός κλάδος της εξαγωγικής οικονομίας τους. Οι περισσότερες μπανάνες που καλλιεργούνται στην υφήλιο δεν ανήκουν στην  μεγάλη, εξαγώγιμη ποικιλία που βρίσκουμε στα σουπερμάρκετ μας, αλλά σε εκατοντάδες ποικιλίες μικρής μπανάνας «πλαντέν», οι οποίες χρησιμοποιούνται από τους ντόπιους πληθυσμούς ως φρούτο αλλά και ως λαχανικό και κατέχουν πολύ σημαντική θέση στην διατροφή τους. Σε πολλές τροπικές χώρες, η τηγανητή μπανάνα αποτελεί ένα από τα τυπικότερα πιάτα, ενώ το ψωμί φτιάχνεται από μπανανάλευρο. Μάλιστα, ορισμένες ποικιλίες όπως η κόκκινη μπανάνα της Μικρονησίας έχουν υψηλότατη διατροφική αξία.  Επιπλέον, αυτές οι ποικιλίες είναι πολύτιμες για τους φτωχούς μικροκαλλιεργητές του Νότου γιατί μπορούν να καλλιεργηθούν ταυτόχρονα με τις γλυκοπατάτες, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την επιβίωση του πληθυσμού. Δεν είναι τυχαίο ότι η καλλιέργεια της μπανάνας έρχεται τέταρτη σε παγκόσμιο επίπεδο μετά από εκείνη του ρυζιού, του σιταριού και του καλαμποκιού. Εντωμεταξύ, και οι περισσότερες από τις ποικιλίες πλαντέν αποδεικνύονται ευαίσθητες στην προσβολή των υπερανθεκτικών σημερινών μυκήτων.

Εντωμεταξύ, η χρήση των μυκητοκτόνων φυτοφαρμάκων έχει φτάσει στα όριά της, καθώς δημιουργεί τρομερά προβλήματα τόσο στο περιβάλλον όσο και στην υγεία του πληθυσμού. Αποδεικνύονται δε εξαιρετικά επικίνδυνα για το ανθρώπινο αναπαραγωγικό σύστημα: στη Γουαδελούπη και στην Μαρτινίκα, δύο υπερπόντιους νομούς της Γαλλίας που έχουν ειδικευτεί στην μπανανοκαλλιέργεια, ο καρκίνος του προστάτη φτάνει σε πρωτοφανή επίπεδα, ενώ στην Κόστα Ρίκα εκατοντάδες εργάτες μήνυσαν την Standard Fruit (νέα επωνυμία της διαβόητης United Fruit) επειδή στειρώθηκαν λόγω της παρατεταμένης έκθεσής τους στα φυτοφάρμακα (2).

Γι’ αυτόν τον λόγο, οι πολυεθνικές εταιρίες της μπανάνας έχουν στραφεί στην δημιουργία γενετικά τροποποιημένης μπανάνας (ήδη η Chiquita έχει αρχίσει την δοκιμαστική καλλιέργειά της στην Κόστα Ρίκα) αλλά και στην δημιουργία νέων ποικιλιών, οι οποίες θα αναπαράγονται και θα εξελίσσονται, και οι οποίες μπορούν να προκύψουν με επιλεκτικές διασταυρώσεις με άγριες ή με σπάνιες ποικιλίες που είναι εξαιρετικά ανθεκτικές σε όλες αυτές τις ασθένειες.

Ξαφνικά οι τεχνοκράτες που στελεχώνουν τις πολυεθνικές και διάφορους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς αντιλαμβάνονται την τεράστια αξία της βιοποικιλότητας και της προστασίας της άγριας ζωής και των παραδοσιακών ποικιλιών. Η Μακίρα, ένα μικρό νησί των Νήσων του Σολομώντος στον Ειρηνικό αποτελεί μια  χαρακτηριστική περίπτωση, καθώς εδώ έχουν εντοπιστεί 158 μοναδικές ποικιλίες μπανάνας, μερικές από τις οποίες με έντονο πορτοκαλί χρώμα. Στην περιοχή δραστηριοποιείται από το 2002 η αυστραλιανή οργάνωση Seed Savers (3) Network (Σωτήρες των Σπόρων), η οποία διαθέτει δικηγόρους εξειδικευμένους σε ζητήματα ευρεσιτεχνίας και δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και βοηθάει τους κατοίκους να αποκρούσουν την «βιοπειρατία», τις προσπάθειες των πολυεθνικών εταιριών να ιδιοποιηθούν και να κατοχυρώσουν με αποκλειστικά δικαιώματα εκμετάλλευσης αυτήν την πολύτιμη για την ανθρωπότητα γενετική κληρονομιά. Σε ανάλογες περιπτώσεις οι πολυεθνικές των σπόρων έχουν φτάσει στο σημείο να ζητούν από αγρότες του Νότου να πληρώσουν δικαιώματα για την χρήση παραδοσιακών ποικιλιών που καλλιεργούν εδώ και χιλιετίες, μόνο και μόνο επειδή κατοχύρωσαν με εμπορικό σήμα αυτές τις ποικιλίες ή ορισμένα γονίδιά τους!

Φυσικά, όλες αυτές οι εξελίξεις κάνουν ακόμα περισσότερο προφανή την σημασία της βιολογικής μπανανοκαλλιέργειας, η οποία αυτήν την στιγμή καλύπτει ένα ελάχιστο ποσοστό της αγοράς και διακινείται κυρίως μέσω των δικτύου του Δίκαιου Εμπορίου (Fair Trade).

1.       L’Écologiste, Ν 16, Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2005, «La banana, une espèce ménacée ?»

2.      Νέα Οικολογία, τ.95, Σεπτέμβριος 1992, «Κατακλυσμός χημικών πάνω από τις μπανάνες της Κοστα-Ρίκα», (αναδημοσίευση από την Le Monde diplomatique, Ιούνιος 1992).

3.      www.seedsavers.net Η οργάνωση έχει ήδη παρουσία στην Ινδία, στην Ιαπωνία, στις Φιλιππίνες, στην Καμπότζη, στον Ισημερινό, στις Νήσους του Σολομώντος και στο Ανατολικό Τιμόρ

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 55, 12/05