ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

(ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΣΗ)

ΜΕΡΟΣ Β΄

Δημοσθένης Δαγκλής

Φυσικός –Δρ. Φιλοσοφίας

(Εκπαιδευτικός)

Μέλος της ΠΕ Θεσ/νικης του ΣΥΝ

Χωρίς απόλυτη αυστηρότητα, οι διάφορες θεωρίες για την τ. συνήθως εντάσσονται σε δύο κατηγορίες .Στην πρώτη γίνεται δεκτός ο «κοινωνικός ντετερμινισμός», δηλαδή η άποψη ότι η τ. αναπτύσσεται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις εξουσίας (κοινωνικές ελίτ), ενώ αντίθετα στη δεύτερη κατηγορία, δηλαδή στον «τεχνολογικό ντετερμινισμό», θεωρείται  ότι η τεχνολογική ανάπτυξη δημιουργεί και διαμορφώνει τις κοινωνικές σχέσεις. Ο κοινωνικός ντετερμινισμός συχνά οδηγεί ,άμεσα ή έμμεσα, στη θέση που υποστηρίζει την «ουδετερότητα» της τ., ότι δηλαδή δεν ευθύνεται η ίδια για τα προβλήματα που δημιουργεί αλλά υπάρχει πάντα η καλή και η κακή χρήση της. Οι περισσότερες και σημαντικότερες απόψεις υιοθετούν τη «μη- ουδετερότητα» της τ., σύμφωνα με την οποία η τελευταία κατέχει μια δική της νομοτελειακή ισχύ, που διαμορφώνει νέες κοινωνικές σχέσεις και νέες μορφές ζωής. Ήδη από τον 19^ο αιώνα, ο Κ.Μarx  στο Κεφάλαιο παρατηρεί  ότι « ο μηχανικός εξοπλισμός κατέχει, όπως το κεφάλαιο- με τη μεσολάβηση των καπιταλιστών- και συνείδηση και θέληση·  έτσι  ζωντανεύει με ορμή, για να μειώσει στο ελάχιστο την αντίσταση που προέρχεται από τα φυσικά αλλά ελαστικά όρια του ανθρώπινου υλικού μέσα στο οποίο δουλεύει».Η μη ουδετερότητα της τ. (πέρα από τη συμμετοχή της τελευταίας στις περίφημες «αλλοτριωτικές» επιδράσεις που επισημαίνει πρώτος ο Marx) συνιστά το προσήκον ερμηνευτικό πλαίσιο για την εξέταση των σημερινών προβλημάτων  που δημιουργεί η προηγμένη τ., μεταξύ των οποίων είναι βέβαια  και το περιβαλλοντικό. Τελικά, νομίζω, καθίσταται φανερό πως το ζήτημα δεν εντάσσεται στο αυστηρό σχήμα «αιτίου- αιτιατού», δηλαδή στο παροιμιακό δίλημμα «..ή η κότα ή το αυγό..», αλλά ότι υπάρχει αλληλοδρασιακή σχέση μεταξύ κοινωνικοπαραγωγικής δομής και τ. Έτσι, π.χ. η κοινωνικοπαραγωγική δομή δεν επέτρεψε την ανάπτυξη του ατμοστρόβιλου στην αρχαιότητα (Ήρων), ενώ αντίθετα, με ένα σημερινό παράδειγμα, η χρήση του κινητού τηλεφώνου δεν είναι υπεύθυνη μεταλλάξεων μόνο των εγκεφαλικών κυττάρων, αλλά και των κοινωνικών σχέσεων (εργασιακών, οικογενειακών κ.α.).Η τ. δεν ισοδυναμεί απλώς με την κατασκευή εργαλείων και μηχανών αλλά με τη δημιουργία «νέων κόσμων».Θα λέγαμε μάλιστα ότι «τα τεχνήματα συνιστούν φορείς πολιτικής» (L.Winner).

Σήμερα καθίσταται πλέον αυτονόητο ότι η συνεχιζόμενη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, που είναι το υπ` αριθμόν ένα πρόβλημα, δεν οφείλεται μόνο στην αδυναμία επίτευξης διεθνούς συμφωνίας ( π.χ. Κιότο), αλλά κυρίως στην αδυναμία αποχειραγώγησης των επιλογών των καταναλωτών. Η καταναλωτική (ή οικιακή ) τ., που αποτελεί προϊόν της βιομηχανικής τ., δημιουργεί μέσω των ΜΜΕ ευπλαστότητα στις προτιμήσεις και χειραγωγεί τις επιλογές των καταναλωτών, συγκαλύπτοντας κριτήρια όπως αυτό των οικολογικών συνεπειών. Επίσης,  στα  καπιταλιστικά  βιομηχανικά επιτελεία και έξω από τον έλεγχο του κοινού, σχεδιάζεται π.χ. η τεχνολογία της λεγόμενης «ενσωματωμένης εξαχρήστευσης»( δηλαδή δημιουργία προϊόντων που πρέπει να αχρηστευθούν σε εύθετο χρόνο για… ευνόητους λόγους).  Με τις επισημάνσεις αυτές μπορούμε να πούμε ότι δικαιολογείται και η παρατηρούμενη αντίφαση, της ύπαρξης μίας ,μάλιστα αυξανόμενης, γενικής και αόριστης οικολογικής ευαισθησίας που επιδεικνύει ο σημερινός άνθρωπος, η οποία όμως συνεχώς ακυρώνεται στο καθημερινό επίπεδο της ατομικής και κοινωνικής πρακτικής. Για την κατανάλωση ο Marx έγραφε στην “Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας”: «Η παραγωγή παράγει κατανάλωση∙ αρχικά εφοδιάζοντας την δεύτερη με υλικό, κατά δεύτερο λόγο καθορίζοντας τον τρόπο της κατανάλωσης, κατά τρίτο δημιουργώντας στους καταναλωτές μία επιθυμία για τα προϊόντα της ως αντικείμενα κατανάλωσης. Έτσι, παράγει το αντικείμενο , τον τρόπο και την επιθυμία για κατανάλωση».

    Οι διάφορες προσεγγίσεις, που ελάχιστα έθιξα, φωτίζουν όψεις του πολυσχιδούς τεχνολογικού προβλήματος και γενικότερα επιχειρούν να αναλύσουν και εμβαθύνουν στις διάφορες διαστάσεις του επιστημοτεχνολογικού μας πολιτισμού. Υπό την έννοια αυτή πιστεύω ότι συνεισφέρουν σημαντικά στη συγκρότηση μιας ενιαίας εικόνας, δηλαδή μιας ολιστικής αντίληψης των πραγμάτων. Είναι δυνατόν ,όμως, να υποστηριχθεί ότι, πολλές από τις «θεραπείες» που προτείνονται, εκφράζουν λίγο πολύ ουτοπικούς, ιδεοληπτικούς ευσεβείς πόθους,  «συμπτωματικά» υποτιμούν συγκεκριμένες παθογόνες αιτίες και γι` αυτό είναι τουλάχιστον αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Θεωρώ ότι καθίσταται και πάλι  προφανές …το κοινότοπο(!), δηλαδή ότι η ριζική βελτίωση της κατάστασης περνά μέσα από την ανάγκη δημόσιου – κοινωνικού ελέγχου της επιστημοτεχνολογικής δύναμης (C.Lewis).Η πολιτική διάσταση του φαινομένου της τ. είναι αναπόφευκτη. Υπάρχει άμεση ανάγκη στροφής προς τεχνολογίες βασισμένες σε πολιτικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, έτσι ώστε, εκτός των άλλων, να εκτιμώνται εκ των προτέρων τα πιθανά προβλήματα και όχι να διαπιστώνονται αυτά, όταν η τεχνολογία έχει ήδη σχεδιαστεί και εφαρμοστεί!

Κλείνοντας , νομίζω ότι το αντίστοιχο παιδαγωγικό – εκπαιδευτικό ιδεώδες που εκβάλλει είναι πάλι προφανές. Παρά την εκτίμηση ότι στη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία έχει παγιωθεί μία « τεχνοκρατική συνείδηση»(J.Habermas), η συνειδητοποίηση της καταναλωτικής «τεχνοφιλίας», η οποία ενίοτε ,και, κυρίως στους νέους, αγγίζει τον «τεχνολογικό φετιχισμό», αποτελεί το πρώτο στάδιο για την συγκρότηση της γραμμής άμυνας απέναντι σ`αυτό που ο H.Markuze αποκαλεί «τεχνολογικό ολοκληρωτισμό» και ο P.Virilio «τεχνικό φονταμεταλισμό».  Φυσικό επακόλουθο της συνειδητοποίησης(Παιδεία) είναι βέβαια η δράση, η οποία είναι καταρχήν πολιτική,  με  κύριο και άμεσο στόχο την ανάσχεση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Η γνώση όλων των πολιτισμικών διαστάσεων του προβλήματος συνεπάγεται την εισαγωγή της κατάλληλης θεματολογίας στα εκπαιδευτικά curricula, πράγμα που πρέπει να αποτελεί κεντρικό στόχο  κάθε  ανυπόκριτης εκπαιδευτικής πολιτικής, ιδιαίτερα  όταν θέλει να χαρακτηρίζεται περιβαλλοντική.

Είναι αλήθεια, ότι ο άνθρωπος είναι ανίκανος να ζει έξω από το τεχνολογικό περιβάλλον που ο ίδιος έχει δημιουργήσει. Όπως, όμως, γράφει και ο N.Postman «….η τεχνολογία είναι σαν το φαγητό… χωρίς αυτό πεθαίνεις, αλλά επίσης κινδυνεύεις να πεθάνεις, όταν τρως πολύ, ή όταν τρως χαλασμένο φαγητό!»  

                                    ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

Borgmann Albert,“Technology and the Character of Contemporary Life”,Univ. of            Chicago Press, 1994

Bunge Mario, “Five Buds of Techno-Philosophy” στο “Technology in Society”, Reidel Publ. 1979

Dickson David, “Εναλλακτική Τεχνολογία και η πολιτική της τεχνολογικής αλλαγής”, Εκδόσεις Κάλβος , Αθήνα 1985

Durbin Paul (επιμέλεια), “Philosophy of Technology”-Practical, Historical and other Dimensions ",Συλλογή άρθρων στο “Philosophy and Technology”, Vol.6, Kluwer Publ.1989

Durbin Paul,  “Broad and Narrow Interpretations of Philosophy of Technology”, Kluwer Pul.1990

Ellul Jacques, “Technological Society”, Λονδίνο 1963

Feibleman James, “Technology and reality”, Martinus Nijhoff Publ.,Χάγη 1982

Habermas Jurgen, “Toward Rational Society”,Beacon Books, Βοστώνη 1968

Hacking Ian,“Αναπαριστώντας και παρεμβαίνοντας”, Πανεπ. Εκδ.ΕΜΠ, Αθήνα 2002

Heidegger Martin, “The Question Concerning Technology”, Harper, N.Y. 1977

Idhe Don,”Technology and Lifeworld: From Garden to Earth”,Indiana Univ Press  1990

Idhe Don, “Φιλοσοφία της Τεχνολογίας, Μία Εισαγωγή” Εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα  2004

Latour Bruno, “Science in action”,Harvard Univ. Press, 1987

Marcuse Herbert, “Ο μονοδιάστατος άνθρωπος: Επιστήμη και Κοινωνία”,

                        Εκδ. Παπαζήση Αθήνα 1971               

Marx K.,  “Το Κεφάλαιο”, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1979

Marx K.,  “Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας”( Ι-ΙΙ-ΙΙΙ) Εκδ.    Στοχαστής 1989,1990

Mitcham C- Mackey R.(επιμέλεια),Philosophy and Technology,(Συλλογή άρθρων)The Free Press, N.Y 1982

      (Περιέχονται άρθρα των:Jonas H. , Hood W.,Dessauer F,

Ortega y Gasset J.,Clarke W., Grant G.,Simon Y, Rotenstreich N.,   Lewis C., Mesthene E., Bunge M.,Jarwie I., Skolimowski H. κ.α)

Postman Neil, “Τεχνοπώλιο” Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1997

Virilio Paul,    “Αυτό που έρχεται” Εκδόσεις Νησίδες, 2002

Winner Langdon : “The Whale and the Reactor”Chicago Univ Press, 1986

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 53, 10/05