Ο Μεγάλος Αμπάι

Μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού

ΔΗΜΟΣ ΤΣΑΝΤΙΛΗΣ

«Όταν κορεστεί η περιέργεια, θα έχει φθάσει το τέλος του κόσμου». Αυτή είναι η ακροτελεύτια φράση του βιβλίου του Μιχάλη Μοδινού «Ο μεγάλος Αμπάι», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Είναι ταυτόχρονα τα ύστατα λόγια του ήρωα ενός μυθιστορήματος, που αφηγείται, σε πρώτο πρόσωπο και βήμα προς βήμα, ένα συναρπαστικό ταξίδι, στην καρδιά της Αφρικής, σε αναζήτηση των πηγών του Γαλάζιου Νείλου ή Μεγάλου Αμπάι, όπως ονομάζεται το ιερό ποτάμι στην αμχαρική γλώσσα της Αβησσυνίας. Η περιέργεια και το κυνήγι μιας Φάτα Μοργκάνα. Ιδού οι δυνάμεις που κινούν τον κόσμο. Στο τέλος μένει η αμφιβολία και η ονειρική ανάμνηση των περιπετειών που πέρασαν. Η φυσική εξάντληση παραλύει τα μέλη στα τελευταία αβέβαια βήματα, πριν από την επίτευξη του στόχου. «Yπάρχει όμως κάτι περισσότερο δυσβάσταχτο: η προοπτική του ταξιδιού της επιστροφής», παρατηρεί ο αφηγητής. Είναι η αντίστροφη πορεία, από το όνειρο στον πεζό κόσμο των ανθρώπων, στην αμφίβολη σιγουριά του πολιτισμού.

Το ονειρικό ταξίδι στην καρδιά της Μαύρης Ηπείρου, σε αναζήτηση των πηγών του ιερού Αμπάι είναι, ωστόσο, πραγματικό. Οργανώθηκε με κάθε λεπτομέρεια και πραγματοποιήθηκε από τον Σκοτσέζο ευπατρίδη Τζέιμς Μπρους (James Bruce) και τον γραμματέα και σχεδιαστή του, τον Ιταλό Λουίτζι Μπαλουγκάνι (Luigi Balugani), από το 1769 ως το 1772[1]. Το μυθιστορηματικό στοιχείο του βιβλίου είναι η συμμετοχή στην ριψοκίνδυνη αποστολή του Σκοτσέζου εξερευνητή ενός αγνοημένου από την επίσημη ιστοριογραφία Γραικού, του Ευστρατίου Ταταράκη, ή «Στρατή», από το νησί της Μήλου. Γαλλοτραφής, πολύγλωσσος -μεγάλωσε στα χέρια Ιησουιτών και είχε υποστεί την αυστηρή τους παιδεία- παιδί του Διαφωτισμού της εποχής του, αλλά με ρίζες στην Ανατολή, φυγάς για άγνωστους λόγους από την πατρίδα του, ο Στρατής είχε μια περιπετειώδη ζωή στην Αίγυπτο του δεύτερου μισού του 18^ου αιώνα, όταν την χώρα διοικούσε ακόμη η άγρια, πολεμοχαρής και ομοφυλοφιλική κάστα των Μαμελούκων.

Η μυθιστορηματική διήγηση βασίζεται στην υποτιθέμενη τυχαία ανακάλυψη ενός άγνωστου ταξιδιωτικού ημερολογίου, που ο Στρατής κράταγε μυστικά από τον Μπρους, σε όλη την διάρκεια της αποστολής. Η μυθιστορηματική συνάντηση των δύο ανδρών υποτίθεται ότι έγινε στο Κάιρο, το 1768, όταν ο Σκοτσέζος εξερευνητής προσπαθούσε να εξασφαλίσει την συγκατάθεση και την βοήθεια για το ταξίδι του Μαμελούκου διοικητή της Αιγύπτου Αλή Μπέη. Ο Στρατής γίνεται μέλος της αποστολής και η μεγάλη περιπέτεια αρχίζει - για δεύτερη φορά - μέσα από τις σελίδες του ανακτημένου ημερολογίου.

Ένας Σκοτσέζος, ένας Ιταλός και ένας Έλληνας ταξιδεύουν στην Αφρική. «Ανέκδοτο δεν μυρίζει;» παρατηρεί σκωπτικά ο παρουσιαστής του μέχρι τότε άγνωστου ταξιδιωτικού ημερολογίου του Στρατή, στο Ετήσιο Συμπόσιο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας που, σύμφωνα με το μυθιστόρημα, γίνεται στην γενέτειρα του Στρατή, την Μήλο, το σωτήριο έτος 2013. Όμως «Ο Μεγάλος Αμπάι» του Μιχάλη Μοδινού δεν έχει ανεκδοτολογική χροιά. Δεν είναι καν ταξιδιωτικό διήγημα υπό την στενή έννοια του όρου, μολονότι περιλαμβάνει συναρπαστικές ταξιδιωτικές περιγραφές ενός εξωπραγματικού κόσμου, που έχει σήμερα βυθιστεί στην αφάνεια. Πρόκειται πολύ περισσότερο για μια πρωτότυπη γεωγραφική και ιστορική ανασύσταση της Αφρικής του 18^ο αιώνα, που εξυφαίνεται μέσα από την πολιτισμική σύγκρουση ανάμεσα στον ευπατρίδη Σκοτσέζο Μπρους και έναν άσημο Γραικό, τον Στρατή. Ο πρώτος προσεγγίζει τον συναρπαστικό κόσμο, που ανοίγεται μπροστά τους καθώς διεισδύουν στην ξεχασμένη κι αρχαϊκή χριστιανική υποήπειρο της Αβησσυνίας, αποκλειστικά με την λογική, τις επιστημονικές του γνώσεις και τις μετρήσεις των οργάνων που κουβαλάει μαζί του. Ο Στρατής χρησιμοποιεί την διαίσθηση, τον κοινό νου και τις αισθήσεις του, που συχνά του επιτρέπουν να εξερευνά και ερωτικά τα άγνωστα Αφρικανικά τοπία. Η κύρια σύγκρουση είναι άλλη. Ο Μπρους είναι απόλυτα πεπεισμένος ότι στον κόσμο υπάρχουν πολιτισμένοι και απολίτιστοι, που πρέπει να οδηγηθούν στον πολιτισμό που ο ίδιος εκπροσωπεί. Για τον Στρατή η ανθρωπότητα είναι μια και ενιαία, έστω και αν παρουσιάζεται με διαφορετικές όψεις.

Η ανομολόγητη διάσταση απόψεων ανάμεσα στον Σκοτσέζο και τον Γραικό γίνεται πλήρης, μόλις ένα βήμα πριν από την επιτυχία - την ανακάλυψη, για τον πολιτισμένο κόσμο, των πηγών του Γαλάζιου Νείλου, στην λίμνη Τάνα. «Μια παράδοξη σκέψη διέσχισε σαν αστραπή το μυαλό μου», ομολογεί στο ημερολόγιό του ο Στρατής. «Θα μπορούσε αυτές οι περίφημες πηγές του Νείλου, που αναζητούσαμε, να μην υπάρχουν καν […] ένα ποτάμι μπορεί ν’ αρχίζει την πορεία του από την υπερχείλιση μιας λίμνης ή ακόμη να μη ξεκινά από πουθενά - απλώς δημιουργείται εποχιακά από τις βροχές και το φουσκωμένο, χορταριασμένο έδαφος, από την ομίχλη και τις δροσοσταλίδες, όπως οι εποχιακοί χείμαρροι της πατρίδας μου και τα γουάντι της Αραβίας. Ο Νείλος πηγάζει από παντού και οι πηγές του είναι μια ανθρώπινη κατασκευή […]». «Ξέρω τι σκέφτεσαι, γιατί στην πραγματικότητα το σκέφτομαι και ’γω», παρατηρεί εξοργισμένος ο Μπρους. «Σκέφτεσαι: Γιατί να μην ολοκληρώνεται σήμερα η αποστολή μας; Να ’τος ο Μεγάλος Αμπάι, από ’δω ξεκινά την πορεία του, φτάσαμε λοιπόν στον προορισμό μας».

Μια σκέψη πέρασε σαν αστραπή και από το δικό μου μυαλό, διαβάζοντας αυτές τις σελίδες. Ο Σκοτσέζος εξερευνητής και ο Γραικός ακόλουθός του είναι στην πραγματικότητα  το ίδιο πρόσωπο. Είναι η ενσάρκωση της ίδιας «αμφί-βολίας» στην προσπάθεια να κατανοήσουμε τον πολυδιάστατο κόσμο που μας περιβάλλει. Διαίσθηση, ενατένιση, ραθυμία, αίσθημα και αισθήσεις, φανταστικές αφηγήσεις ιθαγενών συγκρούονται και συμπληρώνουν την λογική, την αυστηρή παρατήρηση, την μέτρηση, την προσήλωση σε έναν στόχο, την εμμονή σε μια υπόθεση εργασίας.

«Πως το ξέρουμε αυτό Τζέιμς;» ρωτά ο διαισθαντικός Στρατής. «Το διαισθανόμαστε» απαντά ο ορθολογικός Μπρους.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 70, 4/07