Η Αρχή της Προφύλαξης στο Διεθνές, Κοινοτικό και Συγκριτικό Δίκαιο

(Γ. Μπάλιας, Νόμος και Φύση, Βιβλιοθήκη Περιβαλλοντικού Δικαίου-15, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα)

Βάσω Κανελλοπούλου

Το τέλος της Βεβαιότητας

Στην εποχή μας, η τεχνολογία καλπάζει ενώ η αντίστοιχη βασική γνώση ακολουθεί με κάποια βραδύτητα. Η σχέση των τεχνολογικών εφαρμογών με την υγεία και το περιβάλλον χαρακτηρίζεται όλο και περισσότερο από διχασμένες επιστημονικές απόψεις. Τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, οι κλιματικές αλλαγές, η είσοδος της γενετικής τροποποίησης στην εμπορική αλυσίδα διατροφής, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα διχογνωμίας και αβεβαιότητας. Η επιστήμη αδυνατεί να προβλέψει με ακρίβεια πριν ο ενδεχόμενος κίνδυνος λάβει σάρκα και οστά. Υπάρχει πληθώρα πολύ σοβαρών ενδείξεων διακινδύνευσης, αλλά καμία επιστημονική απόδειξη δεν έχει οριστικά επικρατήσει. Άλλοι επιμένουν να προλάβουμε τις συνέπειες και άλλοι θέλουν να περιμένουμε πρώτα να αποδειχθούν με πλήρη βεβαιότητα, παρ όλο που πολλές από αυτές δεν θα είναι ανατρέψιμες. Το βιβλίο του Γιώργου Μπάλια μας αφηγείται με πληρότητα πως εξελίσσεται η νομική σκέψη μέσα στο πλαίσιο αυτών διλημμάτων που αντιμετωπίζει η κοινωνία.

Βασιζόμενος στη διεθνή βιβλιογραφία, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «το ανθρώπινο είδος έχει καταστεί πραγματική "γεωφυσιολογική" δύναμη που επιδρά στη λειτουργία των μεγάλων βιογεωχημικών κύκλων, όπως είναι αυτοί του άνθρακα και του ύδατος... Η γνώση των περίπλοκων λειτουργιών των οικοσυστημάτων είναι μερική και ως ένα μεγάλο βαθμό υποκειμενική. Επομένως δεν μπορεί να αποτελέσει την αντικειμενική βάση για ρυθμιστική δικαιακή παρέμβαση». «Εισήλθαμε» γράφει, «σε μία νέα ιστορική εποχή όπου βιώνουμε το τέλος της βεβαιότητας».

Ανατροπή παλαιών ιδεών: H αβεβαιότητα δεν ταυτίζεται πλέον με την ανυπαρξία κινδύνου

Μέχρι σχετικά πρόσφατα, το δίκαιο ήταν προσκολλημένο στην αδιαμφισβήτητη επιστημονική γνώση ως όρο για την επιβολή ρυθμίσεων. Η αβεβαιότητα ταυτιζόταν με την ανυπαρξία κινδύνου. Την μακρά αυτή παράδοση ανέτρεψε η υιοθέτηση της αρχής της προφύλαξης η οποία δέχεται την ύπαρξη πιθανότητας κινδύνου σε συνθήκες επιστημονικής αβεβαιότητας. Έτσι νομιμοποιεί τη λήψη μέτρων για την αποφυγή του προς όφελος της παρούσας αλλά και των μελλοντικών γενεών. Η αναγωγή της αρχής της προφύλαξης σε κανόνα του διεθνούς δικαίου του περιβάλλοντος συντελέστηκε την τελευταία 20ετία- κυρίως μετά το 1992.

Ας μην τη συγχέουμε με την αρχή της πρόληψης που είναι πιο απλή γιατί χειρίζεται μια επιστημονική βεβαιότητα (ο κίνδυνος είναι γνωστός και πρέπει να αποτραπεί). Η αρχή της προφύλαξης αποτελεί ριζική αλλαγή τρόπου σκέψης και έχει στενή σχέση με την προσπάθεια ενσωμάτωσης των περιβαλλοντικών παραμέτρων σε ΟΛΕΣ τις πολιτικές. Αποτελεί το κοινό νήμα που συνδέει την επιστήμη με την κοινωνία την οικονομία και το δίκαιο, σε συνθήκες επιστημονικής αβεβαιότητας και ύπαρξης απειλών σοβαρών ή μη αναστρέψιμων βλαβών της υγείας ή/και του περιβάλλοντος, οφειλομένων στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Περιεχόμενα

Η εξαιρετική μονογραφία του Γιώργου Μπάλια μας αναλύει αυτόν το νέο νομικό κανόνα, ξεκινώντας από τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις της φύσης, συνεχίζοντας με την φυσιογνωμία της αρχής της προφύλαξης και προσδιορίζοντας με ακρίβεια το στίγμα της. Επιπλέον, εξηγεί τη σχέση του με την ισότητα μεταξύ γενεών κάτι «που αποτελεί την έκφραση μιας νεωτερικής πρόσληψης της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης» σύμφωνα με τον νομικό Γιώργο Παπαδημητρίου που έγραψε τον πρόλογο. Στη συνέχεια ο συγγραφέας πραγματεύεται τις διεθνείς συμβάσεις και τις εξελίξεις στο Ευρωπαικό δίκαιο που έχουν υιοθετήσει την αρχή της προφύλαξης, σκιαγραφεί τον τρόπο με τον οποίο την αντιμετωπίζουν ορισμένα εθνικά κράτη και συνεχίζει με πολλά παραδείγματα από τη νομολογία.

Ιδέες για ευρωβουλευτές

Ο Γ.Μπ. δεν αναφέρεται στους ευρωβουλευτές. Αναφέρεται όμως γενικότερα στη δράση που πρέπει να αναληφθεί ώστε η αρχή της προφύλαξης να συμπεριληφθεί επί τέλους και στα καταστατικά κείμενα του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου ο οποίος παίζει καθοριστικό ρόλο σε θέματα ενσωμάτωσης του περιβάλλοντος στη διεθνή οικονομική πολιτική. Ιδού πεδίον δράσης για ευρωβουλευτές και όχι μόνον: Η πίεση για υιοθέτηση επί μέρους εννοιών και πολιτικών προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης, έστω και αν αυτή η λέξη είναι ήδη επαρκώς κακοποιημένη. (Υπενθυμίζουμε ότι εκκρεμεί απόφαση του ΠΟΕ για την προσφυγή των ΗΠΑ κλπ εναντίον της Ευρώπης σχετικά με το μορατόριουμ για τα μεταλλαγμένα. Το θέμα έχει προ καιρού εκδικασθεί αλλά η ανακοίνωση της απόφασης συνεχώς αναβάλλεται λόγω της πολυπλοκότητας του θέματος και της αντίστοιχης ιστορικής πολιτικής σημασίας που αυτή η απόφαση θα έχει.)

Φρόνηση: ιδιάζουσα μορφή της γνώσης (Αριστοτέλης)

Στα συμπεράσματά του, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «Η αρχή της προφύλαξης είναι το τελευταίο στάδιο της μακράς πορείας που ακολούθησε ιστορικά η έννοια της ευθύνης… Οι έννοιες πρόβλεψη, πρόληψη, προφύλαξη είναι μεταξύ τους συμπληρωματικές… Και οι τρεις είναι διαφορετικές, σύγχρονες μορφές της αρχαιοελληνικής έννοιας της φρόνησης όπως αυτή διατυπώθηκε κυρίως από τον Αριστοτέλη, ο οποίος τη θεωρεί μια ιδιάζουσα μορφή της γνώσης.

Β.Κ.

Σημείωση:

Ο συγγραφέας του βιβλίου Γιώργος Μπάλιας είναι Δικηγόρος. Ασχολείται με ζητήματα προστασίας του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας. Έχει εκπροσωπήσει στα δικαστήρια περιβαλλοντικές και αγροτικές οργανώσεις, κινήσεις πολιτών και ΜΚΟ. Πολλές μελέτες άρθρα και δοκίμιά του έχουν δημοσιευθεί σε νομικά περιοδικά και σε συλλογικούς τόμους. Μεταξύ άλλων, έχει γράψει για τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, για τις πατέντες βιολογικού υλικού, για τους βιοτεχνολογικούς κινδύνους, για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς και τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 52, 9/05