Ρίτσαρντ Ντόκινς

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΗΣ

1.Η ζωή και το έργο του

Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς γεννήθηκε το 1941 στο Ναϊρόμπι από Βρετανούς γονείς. Σε ηλικία 8 ετών εγκαταστάθηκε με τους γονείς του στην Αγγλία. Σπούδασε ζωολογία στην Οξφόρδη και πήρε το διδακτορικό του 1966. Στα 1967-69 ήταν βοηθός καθηγητής ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια. Το 1970 έγινε λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου από το 1995 έχει την έδρα για τη Δημόσια Κατανόηση της Επιστήμης.

Ο Ντόκινς τράβηξε την προσοχή με το βιβλίο του Το Εγωιστικό Γονίδιο (1976), όπου υποστήριξε ότι σκοπός της εξέλιξης δεν είναι η επιβίωση των ατόμων αλλά των γονιδίων. Σύντομα καθιερώθηκε σαν ένας από τους κορυφαίους βιολόγους της εποχής μας. Θερμός οπαδός της θεωρίας της εξέλιξης, θεωρείται σήμερα διάδοχος της παλιάς γενιάς των μεγάλων δαρβινιστών, όπως οι Φράνσις Κρικ, Έρνστ Μάιρ και Τζον-Μέιναρντ Σμιθ, που έφυγαν στις αρχές του νέου αιώνα.

Οι επιστημονικές συμβολές του Ντόκινς περιλαμβάνουν ακόμη τη θεωρία του για την πλατιά επίδραση των φαινοτυπικών αλλαγών στους πληθυσμούς και όχι μόνο στα άτομα που συμβαίνουν, την οποία ανέπτυξε στο Ο Εκτεταμένος Φαινότυπος (1982). Ταυτόχρονα, συνεισέφερε ουσιαστικά στην ανάλυση των μηχανισμών της εξέλιξης, επεκτείνοντας έτσι τη γονιδιο-κεντρική άποψη της εξέλιξης στο σύνολο των θεμάτων της βιολογικής επιστήμης.

Ο Ντόκινς είναι ένας στρατευμένος αθεϊστής και ανθρωπιστής, με πολύ αξιόλογα εκλαϊκευτικά έργα. Σε βιβλία του όπως Ο Τυφλός Ωρολογοποιός (1986, ελληνική έκδοση Κάτοπτρο, 2001) και Η Απάτη του Θεού καταπολεμά τις μυστικιστικές θεωρίες του ευφυούς σχεδιασμού και τη θρησκευτική κοσμοαντίληψη περί Δημιουργίας.

Με έντονη κοινωνική δράση, ίδρυσε το 2006 το Ίδρυμα Ρίσταρντ Ντόκινς για το Λόγο και την Επιστήμη, για την προώθηση των ορθολογικών και ανθρωπιστικών ιδανικών. Ακόμη είναι μέλος της Εθνικής Κοσμικής Ένωσης και αντιπρόεδρος της Βρετανικής Ανθρωπιστικής Ένωσης. Ριζοσπάστης στις ιδέες του, κριτικάρει με δριμύτητα επιλογές της κυβέρνησης Μπους όπως η εισβολή στο Ιράκ και οι εντεινόμενοι πυρηνικοί εξοπλισμοί, υπερασπίζοντας δραστήρια τις απόψεις του σε επιστημονικά συνέδρια, εφημερίδες και εκπομπές. Του έχουν απονεμηθεί πολλά επιστημονικά βραβεία, ενώ το 2004 σε ψηφοφορία των αναγνωστών του περιοδικού Prospect αναδείχτηκε κορυφαίος Βρετανός διανοούμενος μεταξύ 100 υποψηφίων, με διπλάσιο αριθμό ψήφων από το δεύτερο. 

Διαλεκτική και Βιολογία

Η ιδιαίτερη σημασία του έργου του Ντόκινς έγκειται στο ότι, προχωρώντας ένα βήμα μπροστά από τους προκατόχους του, θέτει τα ζητήματα της διαλεκτικής στη βιολογική εξέλιξη. Πραγματικά, αν οι Κρικ και Μάιρ, έδιναν κυρίως έμφαση στην υλιστική διάσταση του δαρβινισμού, ο Ντόκινς αναδεικνύει συστηματικά σε επιστημονικό και επιστημολογικό επίπεδο τη διαλεκτική του διάσταση. Αυτό, βέβαια, γίνεται σε μεγάλο βαθμό ασυνείδητα, καθώς δεν αποτελεί προϊόν συνειδητής προσέγγισης, αλλά μια κατεύθυνση που επιβάλλεται πηγαία από τη φύση του εμπειρικού υλικού, δεν παύει να αποτελεί ωστόσο γεγονός.

Η αφετηρία του Ντόκινς, για το γονίδιο ως βάση της βιολογικής εξέλιξης, προσφέρει μια ορθή αφετηρία για την ανάλυση του συνόλου των φαινομένων της βιόσφαιρας. Μερικές φορές, βέβαια, ο ασυνείδητος χαρακτήρας της προσέγγισής του οδηγεί σε απλοποιήσεις, όπως η τάση επέκτασης της φυσικής επιλογής στα πολιτισμικά φαινόμενα με την έννοια του μέμου (meme), των διατηρούμενων στοιχειωδών μονάδων της κουλτούρας (κατ’ αναλογία με τους γόνους), με συνέπεια να κατηγορηθεί για αναγωγισμό. Αν αφαιρέσουμε κάποιες υπερβολές, ωστόσο, παραμένει ο υγιής πυρήνας, που έγκειται στην εξακρίβωση της θεμελιώδους οντότητας του επιπέδου. Η ίδια αρχή, που εφάρμοσαν ο Μαρξ στα οικονομικά φαινόμενα και οι θεμελιωτές της κβαντικής θεωρίας στον μικρόκοσμο, ανακαλύπτοντας αντίστοιχα στην εμπορευματική ανταλλαγή και τα στοιχειώδη μικροκοσμικά συμβάντα τα «κύτταρα» των συγκεκριμένων πεδίων, επεκτείνεται έτσι στη βιολογική επιστήμη.

Η πηγαία διαλεκτική θεώρηση του Ντόκινς γίνεται έκδηλη ιδίως στην παρουσίασή του των φαινομένων της ζωής ως προϊόντων της δυναμικής εξισορρόπησης αντίθετων φαινομένων και τάσεων. Έτσι τονίζει ότι η εξέλιξη των ειδών συνδυάζει μια δημιουργική και μια αρνητική αρχή, που συνιστούν αντίστοιχα οι μεταλλάξεις και η φυσική επιλογή: «Η φυσική επιλογή μπορεί μόνο να αφαιρέσει, οι μεταλλάξεις όμως μπορεί να προσθέσουν. Υπάρχουν τρόποι με τους οποίους οι μεταλλάξεις και η φυσική επιλογή, λειτουργώντας σε συνδυασμό, μπορούν να οδηγήσουν κατά τη διάρκεια των μεγάλων διαστημάτων του γεωλογικού χρόνου στην οικοδόμηση μιας πολυπλοκότητας που έχει σχέση περισσότερο με την πρόσθεση, παρά με την αφαίρεση» (Ο Τυφλός Ωρολογοποιός, σελ.268-69).

Ο ίδιος ανιχνεύει δυο μηχανισμούς, των «συμπροσαρμοζόμενων γονότυπων» και του «ανταγωνισμού εξοπλισμών», μέσω των οποίων πετυχαίνεται ο εμπλουτισμός των ιδιοτήτων των ειδών. Στην πρώτη περίπτωση η δράση των γονιδίων συντονίζεται στα πλαίσια του συνόλου που αποκαλείται οργανισμός, ενώ στη δεύτερη γίνεται διαμάχη ανάμεσα στους επιθετικούς και αμυντικούς εξοπλισμούς των θηρευτών και των θηραμάτων (σελ. 270-87).

Ο Ντόκινς αρνείται έτσι μια στενή και μονόπλευρη ερμηνεία της φυσικής επιλογής ως παθητικής προσαρμογής στους εξωτερικούς, μηχανικούς καταναγκασμούς ενός εχθρικού περιβάλλοντος. Στην περίπτωση του σπίνου, π.χ., η φυσική επιλογή δεν καθορίζει το μέγεθος της ουράς των αρσενικών μόνο από τις αεροδυναμικές απαιτήσεις για βέλτιστη πτήση (που βοηθά στο να αποφεύγει το πουλί τους θηρευτές), αλλά και από τον αντίρροπο παράγοντα της έλξης που ασκεί στα θηλυκά του είδους η μεγάλη ουρά. Έτσι, «το πραγματικό μέσο μήκος ουράς προκύπτει ως αποτέλεσμα ενός συμβιβασμού ανάμεσα στη “λειτουργική” επιλογή, που τείνει να κάνει τις ουρές πιο κοντές, και τη φυλετική επιλογή, που τείνει να τις κάνει πιο μακριές» (σελ.323).  

Κατά τον Ντόκινς, στην εξέλιξη δρουν μηχανισμοί όχι μόνο αρνητικής ανάδρασης η οποία οδηγεί σε άμεση εξισορρόπηση (όπως, π.χ., συμβαίνει με τη βαλβίδα μιας ατμομηχανής που περιορίζει τον ατμό όταν η μηχανή λειτουργεί γρήγορα), αλλά και θετικής ανάδρασης, που ξεκινώντας από μικρές αλλαγές μπορεί να παράγουν θεματικά αποτελέσματα.  Όχι σπάνια, «Μικρές αρχικές διαταραχές ενισχύονται συνεχώς και η διαδικασία ξεφεύγει από κάθε έλεγχο, εισερχόμενη σε μια επιταχυνόμενη σπειροειδή ανέλιξη, που κορυφώνεται είτε με την καταστροφή, είτε με τον τελικό περιορισμό της αυξητικής ή μειωτικής τάσης από κάποιο οριακό επίπεδου ελέγχου» (σελ.311). Έτσι, η εξέλιξη των ειδών μπορεί να προχωρά μέσα από «εκρήξεις» και «σπείρες» (σελ.307 κ.ε.), μια μορφή στην οποία έχουν αναφερθεί συχνά οι μαρξιστές ως θεμελιώδη για τη διαλεκτική.

Από αυτή την αφετηρία, ο Ντόκινς έχει ασκήσει γόνιμη πολεμική σε αντιεπιστημονικές κατευθύνσεις, όπως οι διάφορες μορφές νεολαμαρκισμού, καθώς και σε μη ικανοποιητικές δαρβινικές θεωρίες, όπως η θεωρία εστιγμένης ισορροπίας του Γκουλντ (βλ. στο ίδιο, σελ.348 κ.ε., 440 κ.ε.). Η τελευταία, ενώ τονίζει την ασυνέχεια ως γνώρισμα της βιολογικής εξέλιξης, αποτυχαίνει να εξηγήσει τους μηχανισμούς μέσω των οποίων παράγονται οι ασυνεχείς αλλαγές. Από αυτή την άποψη δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκουλντ, ενώ είχε για μια περίοδο ερωτοτροπήσει με τις μαρξιστικές ιδέες, κατέληξε στο μυστικισμό και σε μια απόπειρα συμβιβασμού της επιστήμης και της θρησκείας.

Η κριτική της θεολογίας

Ο Ντόκινς, αντίθετα, σε όλο το έργο του παραμένει αδιάλλακτος πολέμιος της θεολογίας και κάθε μεταφυσικής υπόθεσης, τονίζοντας διαρκώς το αχρείαστο και επιβλαβές τους για την πρόοδο της επιστήμης και το αδύνατο ενός συμβιβασμού της επιστήμης με τη θρησκεία. Όντας ο πιο μαχόμενος και στρατευμένος από τους μεγάλους αθεϊστές επιστήμονες της εποχής μας, στο έργο του Η Απάτη του Θεού συγκρίνει τη θρησκεία με μια καθολική ψευδαίσθηση: «Όταν ένα πρόσωπο πάσχει από ψευδαίσθηση το αποκαλούμε σχιζοφρένεια. Όταν πολλοί άνθρωποι πάσχουν από ψευδαίσθηση, αυτό αποκαλείται θρησκεία». 

Ο ίδιος δεν χάνει ευκαιρία να υπογραμμίζει την κενότητα της θρησκευτικής πίστης, το γεγονός ότι αδυνατεί να συνεισφέρει οτιδήποτε χρήσιμο στην ανθρώπινη πρακτική και την κατανόηση του κόσμου γύρω μας. «Έχω ακούσει τους θεολόγους, τους διάβασα, φιλονίκησα μαζί τους. Ποτέ δεν άκουσα κανέναν τους να λέει κάτι με την παραμικρή χρησιμότητα, κάτι που να μην ήταν είτε κοινότυπα προφανές ή εντελώς ψεύτικο. Αν όλα τα επιτεύγματα των επιστημόνων εξαλείφονταν αύριο, δεν θα υπήρχαν γιατροί εκτός από τους αγύρτες, ούτε μεταφορές πιο γρήγορες από τα άλογα, ούτε υπολογιστές, ούτε γεωργία πέρα από το μικρό αγροτικό νοικοκυριό. Αν όλα τα επιτεύγματα των θεολόγων εξαλείφονταν αύριο, θα πρόσεχε κανείς την παραμικρή διαφορά;» («Η κενότητα της θεολογίας», Free Inquiry, Άνοιξη 1998).

Οι αιχμηρές κριτικές του Ντόκινς, που όμοιές τους θα μπορούσε να παρατεθούν αρκετές τον έχουν κάνει μισητό στους θεολογικούς κύκλους, αλλά και τους ιδεολογικούς ταγούς του κατεστημένου. Σε μια συζήτηση με τον Ντόκινς, ο Ντάνιελ Χίλις συνόψισε καυστικά τη στάση των κριτικών του με τη φράση: «Αυτός ο Ντόκινς είναι ένας επικίνδυνος τύπος. Όπως ο Μαρξ. Ή ο Δαρβίνος».

Οι φιλοσοφικές και κοινωνικές απόψεις του Ντόκινς

Στις επιστημολογικές και φιλοσοφικές διαμάχες με θεϊστές συναδέλφους του, ο Ντόκινς καταρρίπτει συστηματικά τα διάφορα θεολογικά επιχειρήματα, όπως η αντίληψη ότι το θρησκευτικό αίσθημα αποτελεί μια πηγαία αντίδραση στην ομορφιά της φύσης. Τονίζει ότι η ομορφιά και το μεγαλείο της φύσης δεν παραπέμπουν σε κάτι υπερφυσικό και μπορεί να εκτιμηθούν αληθινά μόνο από την άποψη της επιστήμης.

«Το λυρικό βιβλίο της Ούρσουλα Γκούντενουχ Τα Ιερά Βάθη της Φύσης πουλιέται σαν θεολογικό βιβλίο, εγκωμιάζεται από θεολόγους στο οπισθόφυλλο και τα κεφάλαιά του διανθίζονται ελεύθερα με προσευχές… Μα… η Γκούντενουχ  δεν πιστεύει σε κανένα είδος υπέρτατου όντος… Συμμερίζεται με άλλους αθεϊστές επιστήμονες ένα αίσθημα θαυμασμού για το μεγαλείο του σύμπαντος και τη λεπτή πολυπλοκότητα της ζωής. Πραγματικά, το εξώφυλλο του βιβλίου της – το μήνυμα ότι η επιστήμη δεν “δείχνει σε μια ύπαρξη που είναι μουντή, κενή νοήματος, μάταιη”, αλλά απεναντίας, “μπορεί να είναι μια πηγή παρηγοριάς και ελπίδας” – θα μπορούσε να είναι το ίδιο κατάλληλο για το βιβλίο μου Ξεδιπλώνοντας το Ουράνιο Τόξο… Αν αυτό είναι θρησκεία τότε είμαι θρησκευόμενος. Αλλά δεν είναι. Και δεν είμαι» («Το βγδελυρό πετρέλαιο και το άγιον ύδωρ», Forbes ASAP, 10/4/99). Αναφερόμενος στον τρόπο που οι θεολόγοι διαστρέφουν  ανάλογου νοήματος περιστασιακές αναφορές μεγάλων επιστημόνων όπως ο Αϊνστάιν στο Θεό, ρωτά: «Aν ο Θεός είναι ένα συνώνυμο για τις βαθύτερες αρχές της φυσικής, ποια λέξη απομένει για το υποθετικό ον που απαντά στις προσευχές, παρεμβαίνει για να σώσει τους ασθενείς από καρκίνο ή βοηθά την εξέλιξη σε δύσκολα άλματα, συγχωρεί τις αμαρτίες ή πεθαίνει γι’ αυτές;» (στο ίδιο).

Ταυτόχρονα, ο Ντόκινς είναι εξίσου αδιάλλακτος απέναντι στους καλυμμένους, φιλελεύθερους απολογητές της θρησκείας, που διαχωρίζοντας υποκριτικά τη θέση τους, προσπαθούν να την εμφανίσουν ως εξίσου θεμιτή επιλογή με την επιστημονική άποψη:

«Η αγνωστικιστική συμφιλίωση, που είναι το ευπρεπές φιλελεύθερο σκύψιμο πίσω για να παραχωρηθεί το μέγιστο δυνατό σε οποιονδήποτε φωνάζει αρκετά δυνατά, παίρνει γελοία έκταση στο εξής συνηθισμένο κομμάτι στρεβλής σκέψης. Πάει περίπου ως εξής: Δεν μπορεί να αποδείξεις μια αρνητική πρόταση (ως εδώ καλά). Η επιστήμη δεν έχει τρόπο να καταρρίψει την ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος (αυτό αυστηρά είναι σωστό). Συνεπώς, η πίστη ή όχι σε ένα υπέρτατο ον είναι ζήτημα καθαρής προσωπικής κλίσης, και άρα και τα δυο αξίζουν εξίσου σεβάσμια προσοχή! Όταν το λένε έτσι, η αυθαιρεσία είναι σχεδόν αυταπόδεικτη… Όπως το θέτει ο συνάδελφος μου, ο φυσικοχημικός Πίτερ Άτκινς, πρέπει να είμαστε εξίσου αγνωστικιστές γύρω από τη θεωρία ότι υπάρχει μια κανάτα τσαγιού σε τροχιά γύρω από τον Πλούτωνα. Δεν μπορούμε να την καταρρίψουμε. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η θεωρία ότι υπάρχει μια τέτοια κανάτα μπαίνει σε ίσους όρους με τη θεωρία ότι δεν υπάρχει… Η επιθυμία να έχουμε και τα δύο δεν προκαλεί έκπληξη σε ένα καλό προπαγανδιστή. Αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι η προθυμία των φιλελεύθερων αγνωστικιστών να συμβαδίσουν μαζί της και να η προθυμία τους να διαγράψουν, σαν απλοϊκούς, αναίσθητους εξτρεμιστές, εκείνους από μας που έχουμε την τόλμη να φυσήξουμε τη σφυρίχτρα» (στο ίδιο).

Όπως  συμβαίνει με άλλους μεγάλους φυσικούς επιστήμονες, η κριτική του Ντόκινς στη θρησκεία έχει και αδυναμίες, στο βαθμό που δεν συνειδητοποιεί ξεκάθαρα τους κοινωνικούς όρους γένεσης της θρησκευτικής συνείδησης, όπως η εκμετάλλευση και η ανάγκη δικαίωσης της κατεστημένης τάξης. Ωστόσο, στις κοινωνικές του απόψεις είναι ριζοσπαστικός, μη διστάζοντας να καταγγέλλει δημόσια ενέργειες της αμερικάνικης κυβέρνησης όπως η εισβολή στο Ιράκ. Σε άρθρο του στο The Guardian στις 22 Μάρτη του 2003, «Η νίκη του Μπιν Λάντεν», υποστήριξε ότι ακριβώς η πολιτική των ΗΠΑ στο Ιράκ εκτρέφει την τρομοκρατία:

«Οτιδήποτε να έχει να πει κανείς για τα όπλα μαζικής καταστροφής, ή για τη βάρβαρη κτηνωδία του Σαντάμ ενάντια στο λαό του, ο λόγος που ο Μπους μπορεί να κάνει ατιμώρητα τον πόλεμό του είναι ότι μεγάλος αριθμός Αμερικανών, συμπεριλαμβανόμενου, προφανώς, του ίδιου του Μπους, τον βλέπουν σαν εκδίκηση για την 9/11. Αυτό είναι χειρότερο από παράδοξο. Είναι καθαρός ρατσισμός και/ή θρησκευτική προκατάληψη… Ο Σαντάμ Χουσεϊν ήταν μια καταστροφή για το Ιράκ, αλλά ποτέ δεν αντιπροσώπευε μια απειλή έξω από την άμεση γειτονιά του. Ο Τζορτζ Μπους είναι μια καταστροφή για τον κόσμο. Και ένα όνειρο για τον Μπιν Λάντεν». 

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 71, 5/07