ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΙΛΙΑ ΠΡΙΓΚΟΖΙΝ

Ένας κολοσσός της σύγχρονης επιστήμης έφυγε να συναντήσει το «βέλος του χρόνου»

του Ηλία Ευθυμιόπουλου

Στις 28 Μαΐου ο Ίλια Πριγκοζίν άφησε την τελευταία του πνοή στις Βρυξέλλες.  Μας άφησε κληρονομιά ένα τεράστιο έργο και κυρίως μια σημαντική επανάσταση στη θεωρία της φυσικής. Θεμελιωτής.  της μη γραμμικής θερμοδυναμικής και της οντογένεσης μέσα από το χάος, παίρνει τη θέση του στο πάνθεον των επιστημών δίπλα στον Μπορ και τον Αϊνστάιν.  Μετά τον Πριγκοζίν, ο κόσμος μας δεν είναι πια ο ίδιος.  Από το σύμπαν ως τον μικρόκοσμο διέπεται από έναν αφάνταστο πλουραλισμό και αναδεικνύονται διαδικασίες που ήταν άγνωστες στην κλασική μηχανική.  Οι μη αντιστρεπτές μεταβολές κυριαρχούν πάνω στην ανόργανη ύλη, παράγουν νέες οντότητες και δίνουν ένα διαφορετικό νόημα στην έννοια του χρόνου.  Ο χρόνος δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, έχει κατεύθυνση και προορισμό.  Για ορισμένα συστήματα, ο προορισμός είναι η ομογενοποίηση και ο θερμικός θάνατος.  Για άλλα, είναι ένα νέο επίπεδο οργάνωσης, μια μεγαλύτερη πολυπλοκότητα, εμφάνιση της τάξης μέσα από την αταξία και εντέλει δημιουργία των προϋποθέσεων για τη γέννηση της ζωής.  Σύμφωνα με τον Πριγκοζίν, το χάος αποτελεί την πιθανότερη κατάσταση της ύλης.  Σε ορισμένες όμως εξαιρετικές περιπτώσεις, στις θέσεις «μακράν της ισορροπίας», τα φαινόμενα απαλλάσσονται από τη γραμμικότητα που χαρακτήριζε μέχρι τότε τη συμπεριφορά τους και παράγουν νέες δομές.  Στις περιοχές αυτές, ένα χημικό άτομο μπορεί να προκαλέσει αναστάτωση και μια διαταραχή, που σπάει την αδιάφορη ομοιομορφία.  Σύμφωνα με τον Πριγκοζίν, εδώ έχουμε να κάνουμε και με μια νέα θεώρηση της ύλης.  Η ύλη δεν είναι πια παθητική, όπως την ήθελε η κλασική μηχανική, αλλά κρύβει  μέσα της δυνάμεις που προδιαθέτουν για μια αυθόρμητη δράση.  Έτσι άλλωστε μπορούν να εξηγηθούν μέσα σ’ ένα κόσμο που διέπεται από το γενικό νόμο της αυξανόμενης εντροπίας, τα φαινόμενα της ζωής και της γένεσης του σύμπαντος.  Η νέα αυτή θεώρηση της ύλης μας εισάγει αυτόματα σ’ ένα νέο φιλοσοφικό πεδίο και εγκαινιάζει μια νέα σχέση του υποκειμένου της ιστορίας με τη φύση.  Στη νέα αυτή θεώρηση, ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα ηθοποιός και θεατής.  Η περιγραφή του κόσμου δεν είναι παρά μια διαρκής επικοινωνία με ανατροπές.  Αυτή όμως η περιγραφή υπόκειται σε περιορισμούς που αποδεικνύουν ότι κι εμείς είμαστε ένα μόνο μέρος του φυσικού κόσμου και όχι οι απόλυτοι εξουσιαστές του.  Για τον Πριγκοζίν και την «σχολή των Βρυξελλών», το όνειρο των παλιότερων φυσικών, μια επιστήμη έξω και πέρα από τον άνθρωπο – άποψη την οποία συμμεριζόταν ακόμα κι ο Αϊνστάιν – δεν είναι πια δυνατό να πραγματοποιηθεί.

Στις κοινωνίες μας, με την εξαιρετική ανάπτυξη της τεχνολογίας, η επιστήμη – τουλάχιστον στις προοδευτικές εκδοχές της – κατέχει τη θέση του «ποιητικού» ερωτηματολογίου προς τη φύση.  Όπου ποιητής είναι αυτός που ερευνά, δρα και χειρίζεται την πραγματικότητα.  Ο διάλογος της επιστήμης με μια φύση – ρομπότ ανήκει οριστικά στο παρελθόν.  Η προσωπική μας ευθύνη απέναντι στη φύση και τον κόσμο είναι γι αυτό μεγαλύτερη.  Ο Ίλια Πριγκοζίν μας άνοιξε το δρόμο.

08.2003