Η Βιολογία της Αναπαραγωγής στο Οχθοχελίδονο (Riparia riparia)

Γρηγόρης Τσούνης

Το Οχθοχελίδονο (Riparia riparia) είναι ένα μικρό χελιδόνι που ανήκει στην τάξη που Στρουθιόμορφων (Passeriformes) και στην οικογένεια των χελιδονιών (Hirundinidae).

Είναι πολύ εύκολο να τα διακρίνει κανείς από τα άλλα πουλιά της ίδιας οικογένειας, από το φτέρωμά τους. Το πάνω μέρος του σώματός τους είναι καφέ. Το κάτω μέρος λευκό, με μία ταινία καφέ στο στήθος. Η ουρά του είναι ελαφρά διχαλωτή. Έχει μήκος 13 εκ. Αν συγκρίνουμε τα νεαρά με τα ενήλικα, βλέπουμε ότι αυτά έχουν ένα χρώμα πιο ωχρό στο πάνω μέρος του σώματος.

Όπως ο μεγαλύτερος αριθμός των Χελιδονιών, έτσι και το Οχθοχελίδονο είναι αποδημητικό πουλί και έχει μία περιοχή για την αναπαραγωγή (nuptiale) και μία για το ξεχειμώνιασμα (post-nuptiale). Σύμφωνα με τον Moreau (1971), ο ευρωπαϊκός πληθυσμός του Οχθοχελίδονου ξεχειμωνιάζει στα νότια της Σαχάρας.

Το τυπικό οικοσύστημα, όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε πιο εύκολα το Οχθοχελίδονο, είναι οι όχθες των ποταμών και των λιμνών. Η προτίμηση γι’ αυτό το οικοσύστημα έχει δύο βασικές  αιτίες: τον τύπο της διατροφής και τον τρόπο φωλιάσματος.

Το Οχθοχελίδονο τρέφεται αποκλειστικά με αεροπλάγκτον, που αποτελείται από Diptera, Trichoptera και Coleoptera. Φτάνει στην Ελλάδα κατά τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου και μπορεί να τα παρατηρήσει κανείς να πετούν σε μεγάλες ομάδες κοντά στις λιμνοθάλασσες, ποταμούς, λίμνες και σε άλλες περιοχές με νερό.

Στο Οχθοχελίδονο δεν υπάρχει σεξουαλικός διμορφισμός, η συμπεριφορά του αρσενικού και του θηλυκού είναι βασικά η ίδια. Τα δύο φύλα παίρνουν μέρος στην κατασκευή της φωλιάς, στην επώαση και στην ανατροφή των νεοσσών. Με λίγα λόγια, έχουμε κλασσικό παράδειγμα μονομορφισμού. Γι’ αυτό είναι δύσκολο να καθορίσουμε αν φτάνουν πρώτα τα αρσενικά και ακολουθούν τα θηλυκά, όπως συμβαίνει με τα άλλα είδη των αποδημητικών πουλιών.

Δύο εβδομάδες μετά την άφιξή τους, αρχίζουν να επισκέπτονται τις παλιές αποικίες τους, χωρίς όμως να παραμένουν στις ίδιες φωλιές. Αυτό έχει αποδειχθεί με τη μέθοδο της δακτυλίωσης, με τη σύλληψη ατόμων που έφεραν δαχτυλίδια από προηγούμενες χρονιές.

Το Οχθοχελίδονο δεν καταλαμβάνει την ίδια φωλιά όπως το Χελιδόνι (Hirundo rustica) ή το Σπιτοχελίδονο (Delichon urbica) εξαιτίας της αστάθειας που έχει το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένη η φωλιά του.

Μόλις φτάσουν, αρχίζουν την κατασκευή της νέας αποικίας, σκάβουν την άμμο ή την άργιλλο με τα νύχια και το ράμφος τους.

Αυτά τα πουλιά παρουσιάζουν έντονη κοινωνική συμπεριφορά, όλα τα άτομα της αποικίας παρουσιάζουν μεγάλη δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του αναπαραγωγικού κύκλου και ειδικά κατά τη διάρκεια της εκσκαφής της φωλιάς. Η εκσκαφή είναι ένα κοινωνικό συμβάν, είναι μια στιγμή συγχώνευσης και σύνδεσης των ατόμων της αποικίας. Η εκσκαφή είναι σύγχρονη και όλα τα μέλη της αποικίας σκάβουν μαζί.

Η κατασκευή της φωλιάς διαρκεί δύο εβδομάδες, η διάρκεια αυτή εξαρτάται όμως από τις κλιματικές συνθήκες. Αν π.χ. κάνει κρύο, τότε αυξάνεται αυτή η διάρκεια (Hickling, 1959).

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σχηματίζεται το ζευγάρι και τα δύο φύλα αρχίζουν να περνούν τη νύχτα μέσα στην ίδια τρύπα.

Η φωλιά έχει σχήμα τούνελ, με μία ελαφριά κλίση προς τα επάνω. Το μήκος της είναι 50-120 εκ. (αυτό εξαρτάται από τη μορφολογία του εδάφους). Στο τέλος του τούνελ υπάρχει μία «κάμαρα» φωλιάσματος. Το μέρος αυτό, εκεί που αφήνουν τα αυγά τους, το ντύνουν με πούπουλα και διάφορα χόρτα.

Γι’ αυτό το υλικό υπάρχει ένας μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ των μελών της αποικίας και σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρήσαμε μία μορφή κλεπτοπαρασιτισμού, δηλαδή άτομα έμπαιναν στις διπλανές φωλιές, τη στιγμή που έλειπαν οι «γείτονες» και έκλεβαν το υλικό για να στρώσουν τις δικές τους φωλιές. Έτσι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, προσπαθούσαν να αποταμιεύσουν ενέργεια.

Στην περιοχή μας, εκτός από το Οχθοχελίδονο, φτιάχνουν φωλιές στο χώμα η Αλκυόνη (Alcedo atthis) και ο Μελισσουργός (Merops apiaster). Μόλις τελειώσει η κατασκευή της φωλιάς. Αρχίζει το ζευγάρωμα. Αυτό είναι πολύ δύσκολο να το παρατηρήσει κανείς. Ο Asbrik (1964) τα παρατήρησε να ζευγαρώνουν στο εσωτερικό τεχνητών φωλιών.

Σύμφωνα με τον Lind (1960), το ζευγάρωμα γίνεται κανονικά μέσα στη φωλιά στην περίπτωση του Σπιτοχελίδονου (Delichon urbica), ενώ αντίθετα το Χελιδόνι (Hirundo rustica) ζευγαρώνει πάνω στα τηλεγραφικά καλώδια και στα αετώματα των σπιτιών.

Γεννούν το πρώτο αυγό μετά από 5-8 ημέρες από την κατασκευή της φωλιάς, ενώ τα άλλα Χελιδόνια, όπως το Σπιτοχελίδονο και το Χελιδόνι (Hirundo rustica) γεννούν τα αυγά τους αμέσως μία μέρα μετά από την κατασκευή της φωλιάς. Το διάλειμμα αυτό χρειάζεται για να κερδίσουν την ενέργεια που έχασαν για την κατασκευή της φωλιάς.

Τα αυγά ποικίλουν από 3 έως 7. Έχουν μικρές διαστάσεις και είναι κατάλευκα. Το χρώμα των αυγών πιθανά να έχει εξελιχθεί σε σχέση με την έλλειψη του φωτός που υπάρχει στο εσωτερικό της φωλιάς. Έτσι, δεν χρειάζεται να είναι κρυπτικά. Από την άλλη πλευρά, το λευκό χρώμα βοηθάει τους γονείς να τα βρίσκουν μέσα στο σκοτάδι.

Εκτός από το Οχθοχελίδονο, το ίδιο ισχύει και για τα άλλα είδη που φτιάχνουν τη φωλιά τους στο έδαφος (Μελισσουργός και Αλκυόνη) και έχουν το ίδιο λευκά αυγά.

Τα αυγά τα κλωσσούν για δύο εβδομάδες (15-18 ημέρες) και οι δύο γονείς. Σε περίπτωση που η φωλιά τους καταστραφεί εξαιτίας των ατμοσφαιρικών συνθηκών (π.χ. βροχή), οι γονείς δεν κάνουν καμία προσπάθεια για να σώσουν τα αυγά τους. Απλώς, αρχίζουν απ’ την αρχή την κατασκευή νέας φωλιάς. Έπειτα κάνουν για δεύτερη φορά αυγά που αρχίζουν και πάλι να τα ξανακλωσσούν (Couvaison de substitution). Αυτό έχει μεγάλη βιολογική αξία.

Ένα δραστικό φώλιασμα βοηθάει να αντισταθμιστεί η μεγάλη θνησιμότητα των νεαρών ατόμων κατά τη διάρκεια της αποδημίας και ευνοεί την ύπαρξη του είδους.

Τα μικρά γεννιώνται εντελώς γυμνά, χωρίς φτερά. Κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας, οι δύο γονείς τα σκεπάζουν συνέχεια. Ενώ κατά την δεύτερη εβδομάδα, οι γονείς είναι πιο πολύ απησχολημένοι με το να τους φέρνουν τροφή. Τα νεαρά ανοίγουν συνέχεια το στόμα τους, έτσι φαίνεται ένα πολύ έντονο κόκκινο χρώμα, που τραβάει την προσοχή των γονιών, έτσι αυτοί ερεθίζονται και τα ταΐζουν.

Όπως είπαμε και οι δύο γονείς ασχολούνται με τη διατροφή των νεοσσών και κατά τη διάρκεια μιας ώρας τα ταΐζουν από 5-19 φορές. Ο αριθμός και η ποσότητα διαφέρουν από ζευγάρι σε ζευγάρι και είναι ανάλογος με τις ατμοσφαιρικές συνθήκες. Κατά τη διάρκεια μιας ζεστής ημέρας, η τροφή είναι πιο άφθονη, ενώ κατά τη διάρκεια μιας κρύας ημέρας, η ποσότητα του αεροπλάγκτον είναι αισθητά μειωμένη.

Την Τρίτη εβδομάδα, τα νεαρά περιμένουν τους γονείς τους στην αρχή του τούνελ. Έτσι μπορεί να δει κανείς ότι το φτέρωμά τους είναι τέλειο. Την 23^η ημέρα είναι έτοιμα να πετάξουν στο εξωτερικό της φωλιάς.

Τα Οχθοχελίδονα παρουσιάζουν μία έντονη κοινωνική συμπεριφορά. Η επιθετικότητα ενάντια στα άλλα είδη είναι αρκετά ανεπτυγμένη. Πολλές φορές παρατήρησα το mobbing (ψευτοεπίθεση), ενώ μέσα στο ίδιο είδος είναι υποτυπώδης.

Το πιο συνηθισμένο παράσιτό τους είναι το Ixodes plumbeus, που ζει κατά τη διάρκεια του βιολογικού κύκλου του μέσα στη φωλιά του Οχθοχελίδονου (Stadler, 1948).

Τις εγκαταλελειμένες φωλιές του Οχθοχελίδονου τις χρησιμοποιούν άλλα είδη πουλιών, όπως τα Ψαρόνια (Sturnus vulgaris), ο δενδροσπουργίτης (Passer montanus) και ο Σπουργίτης (Passer domesticus).

Στα μέσα Αυγούστου αφήνουν τις φωλιές τους κατά χιλιάδες. Μπορεί να τα παρατηρήσει κανείς μαζί με άλλα χελιδόνια, στα δέλτα των ποταμών.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου αρχίζει η αποδημία τους προς την Αφρική.

Η ΦΥΣΗ 

αριθ. 41. Ιούνιος 1988