Διεθνής Σύνοδος για τον Οικοτουρισμό

του Στέφανου Φωτίου

Η Διεθνής Σύνοδος Οικοτουρισμού πραγματοποιήθηκε στο Κεμπέκ του Καναδά μεταξύ 19 και 22 Μαΐου. Η Σύνοδος αποτέλεσε την κορυφαία εκδήλωση του Διεθνούς Έτους Οικοτουρισμού 2002 και ήταν ουσια­στικά το αποτέλεσμα 20 και πλέον προπαρασκευα­στικών συνεδρίων τα οποία διοργανώθηκαν κατά το 2001 και 2002 ανά τον κόσμο. Η διοργάνωση της Συνόδου αποτέλεσε πρωτοβουλία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού και του Προγράμματος Περιβάλ­λοντος του ΟΗΕ. Περισσότεροι από χίλιοι πεντακόσιοι εκπρόσωποι κρατικών και μη κρατικών φορέων συνα­ντήθηκαν και ασχολήθηκαν με θέματα που αφορούν την οργάνωση της οικοτουριστικής αγοράς.

Ένα από τα πρώτα θέματα τα οποία απασχόλησαν τη Σύνοδο αφορά στον ορισμό του Οικοτουρισμού. Οι συμμετέχοντες απέφυγαν να δώσουν έναν περιεκτικό και ακριβή ορισμό του Οικοτουρισμού, συμφώνησαν, όμως, ως προς τα βασικά γνωρί­σματα του.

Έτσι, σύμφωνα με τη Σύνοδο, ο οικοτουρισμός:

 1. Περιλαμβάνει όλες τις μορφές τουρισμού στις οποίες το ουσιαστικό κίνητρο των τουριστών είναι η αγάπη, η εκτίμηση και η προστασία της φύσης, καθώς και η γνωριμία με τους παραδοσιακούς πολιτισμούς των φυσικών περιοχών.

2. Περιλαμβάνει ερμηνευτικές και γνωσιολογικές εμπειρίες.

3. Ως επί το πλείστον αφορά ανεξάρτητους ταξιδιώτες και μικρές τουριστικές ομάδες, και οργανώνεται από εξειδικευ­μένες μικρές τοπικές επιχειρήσεις.

4. Ελαχιστοποιεί τις αρνητικές συνέπειες στο φυσικό και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον.

5. Συμβάλλει στην προστασία των προστατευόμενων

περιοχών με:

- Την εξασφάλιση οικονομικών κινήτρων για τις κοινωνίες που φιλοξενούν αυτής της μορφής τον τουρισμό, και για τους οργανισμούς που διαχειρίζονται προστατευόμενες περιοχές.

- Την παροχή εναλλακτικής απασχόλησης και ευκαιριών εισο­δήματος στις τοπικές κοινωνίες.

- Τη συνειδητοποίηση τόσο εκ μέρους του τουριστικού κοινού, όσο και των κατοίκων, της ανάγκης να διατηρηθούν οι φυσικές και οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, τα ανωτέρω αποτελούν ουσια­στικά μια σύνθεση πολλών ορισμών οι οποίοι έχουν κατά καιρούς δοθεί από αρμόδιους φορείς.

Τα συμπεράσματα της Συνόδου αποτυπώθηκαν σε κείμενο με τη μορφή Διακήρυξης για τον οικοτουρισμό. Στο κείμενο αυτό αναγνωρίζονται κατ' αρχάς οι συνιστώσες δυνάμεις και το γενι­κότερο περιβάλλον που διέπει την ανάπτυξη του οικοτουρισμού. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται:

- Στο αυξανόμενο ενδιαφέρον των ανθρώπων για ταξίδια σε φυσικές-προστατευόμενες περιοχές προκειμένου αυτοί να διδαχθούν, να εκτιμήσουν, να απολαύσουν και να κατανοή­σουν σε βάθος τη σχέση τους με τη φύση.

- Στον πολιτιστικό πλούτο που σχετίζεται με φυσικές-προστα­τευόμενες περιοχές, λόγω της ιστορικής παρουσίας των τοπικών κοινοτήτων από τις οποίες μερικές έχουν διατη­ρήσει παραδοσιακούς τρόπους ζωής μέσα από μεθόδους προώθησης πολιτιστικών και καλλιτεχνικών πρακτικών οι οποίες έχουν επιβιώσει διαμέσου των αιώνων.

- Στην πλούσια βιοποικιλότητα και στην πολιτιστική κληρο­νομιά των περιοχών αυτών και ταυτόχρονα στην υφιστάμενη απειλή της άνισης ανάπτυξης.

- Στο γεγονός ότι η χρηματοδότηση για την προστασία και τη διαχείριση των περιοχών με υψηλή βιοποικιλότητα και πολιτιστικό πλούτο, έχει θεωρηθεί μη επαρκής διεθνώς και ότι ο τουρισμός συνιστά βασική πηγή εσόδων για τις προστατευ­όμενες περιοχές.

- Στο δεδομένο ότι πολλές από αυτές τις περιοχές είναι τόπος μόνιμης διαμονής αγροτών, οι οποίοι ζουν συχνά κάτω από το όριο της φτώχειας, και σε αρκετές περιπτώσεις δεν έχουν την απαραίτητη ιατρική περίθαλψη, εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις, συστήματα επικοινωνίας, και άλλες αναγκαίες υποδομές.

Όλες οι ανωτέρω διαπιστώσεις, και ιδιαίτερα η τελευταία, συνθέτουν ένα πολύπλοκο περιβάλλον ανάπτυξης του οικοτουρισμού, στο οποίο κυρίαρχη θέση έχει ο αναπτυξιακός προσα­νατολισμός των περιοχών που μπορούν εν δυνάμει να είναι οικοτουριστικοί προορισμοί.

Το κείμενο της Διακήρυξης αναγνωρίζει, επίσης, ότι οι εναλλα­κτικές μορφές τουρισμού σε φυσικές-προστατευόμενες υπό ανάπτυξη περιοχές, και ειδικότερα ο οικοτουρισμός, μπορούν να αποτελέσουν αξιόλογη οικονομική ευκαιρία για τους κατοί­κους των εν λόγω περιοχών, τον πολιτισμό τους και την προστασία της φύσης για τις επόμενες γενιές, εφόσον βεβαίως αυτή η ευκαιρία τους δοθεί με δίκαιο και ισότιμο τρόπο.

Οπουδήποτε και οποτεδήποτε δεν γίνεται σωστός σχεδιασμός και διαχείριση του τουρισμού στις φυσικές-προστατευόμενες και αγροτικές περιοχές, προκαλούνται κίνδυνοι υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος, μείωση της βιοποικιλότητας και της ποιότητας του νερού και περιθωριοποίηση των πολιτι­στικών παραδόσεων.

Προκειμένου να επιτευχθούν αξιόλογα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη από τις εναλλακτικές μορφές τουρι­σμού και ειδικότερα από τον οικοτουρισμό, και προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν ή να αποφευχθούν αρνητικές συνέπειες, απαιτούνται μηχανισμοί συμμετοχικού σχεδιασμού, οι οποίοι να επιτρέπουν στις τοπικές κοινότητες να ορίζουν και να διαχειρί­ζονται τη χρήση των περιοχών τους.

Απαιτείται επιχειρηματική εκπαίδευση σε τοπικό επίπεδο, πρόσβαση στην ανταλλαγή πληροφοριών, δημιουργία στρατηγικών συμμαχιών και τεχνική βοήθεια προσαρμοσμένη στις τοπικές ανάγκες. Προκειμένου να επιτευχθούν τα προηγούμενα, είναι αμέσως αναγκαίο να ενδυναμωθούν οι τεχνικές και οικονομικές δυνατό­τητες των τοπικών κοινωνιών, για να τους επιτραπεί να συμμε­τάσχουν δυναμικά στη διαδικασία της ανάπτυξης του οικοτουρισμού.

Οι μικρές επιχειρήσεις που προσπαθούν να επιτύχουν κοινωνι­κούς και περιβαλλοντικούς σκοπούς, συχνά λειτουργούν σε ένα αναπτυσσόμενο περιβάλλον, το οποίο δεν παρέχει επαρκή οικονομική και διαφημιστική ενίσχυση γι' αυτήν την εξειδικευ­μένη νέα αγορά. Ως εκ τούτου απαιτούνται: έρευνα αγοράς σε επίπεδο προορισμού, εξειδικευμένο όργανο πιστοποίησης των τουριστικών επιχειρήσεων, επιχορηγήσεις, κίνητρα για τη χρήση ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, πρωτότυπες τεχνικές λύσεις, καθώς και έμφαση στη βελτίωση δεξιοτήτων.

Το κείμενο της Διακήρυξης καταλήγει σε σειρά προτάσεων προς τέσσερις ομάδες μετόχων (3ΐ3κεποΙσβΓ3) που συνθέτουν το φάσμα των άμεσα ενδιαφερομένων για την ανάπτυξη του οικοτουρισμού.

Η Διακήρυξη καλεί:

Τις κυβερνήσεις και τις αναπτυξιακές εταιρείες:

- Να διατυπώσουν εθνικές πολιτικές προώθησης του οικοτουρισμού σύμφωνες με τους γενικούς σκοπούς της αειφόρου ανάπτυξης, μέσω ευρείας διαδικασίας διαβουλεύσεων με όλους τους μετόχους των δραστηριοτήτων ανάπτυξης του οικοτουρισμού.

- Να εξασφαλίσουν τη συμμετοχή και τον απαραίτητο συντο­νισμό όλων των σχετιζομένων δημοσίων φορέων (περιλαμ­βανομένης της καθιέρωσης διυπουργικών ομάδων εργα­σίας) σε διάφορα επίπεδα για την προώθηση του οικοτουρι­σμού, διευκολύνοντας συγχρόνως τη δυνατότητα συμμε­τοχής και άλλων μετόχων στη λήψη αποφάσεων. Επιπλέον, πρέπει να καθιερωθούν, επαρκείς δημοσιονομικοί μηχανι­σμοί και κατάλληλα νομοθετικά πλαίσια, για να επιτρέψουν την εφαρμογή των σκοπών που προωθούνται από αυτούς τους αρμόδιους οργανισμούς.

- Να περιλάβουν στο προαναφερόμενο πλαίσιο τους απαραί­τητους ρυθμιστικούς και ελεγκτικούς μηχανισμούς σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, μέσα από αντικει­μενικά κριτήρια ικανότητας-υποστήριξης, που θα συμφω­νούνται από κοινού με όλους τους μετόχους.

- Να παράσχουν εκπαιδευτική και οικονομική ενίσχυση για τα σχέδια πιστοποίησης, για την οικολογική σήμανση και για άλλες εθελοντικές πρωτοβουλίες που συνδέονται με την ισόρροπη ανάπτυξη του οικοτουρισμού και να ενθαρρύνουν τον ιδιωτικό τομέα να υλοποιήσει τέτοια σχέδια, προωθώ­ντας τα στους καταναλωτές.

- Να εξασφαλίσουν την παροχή τεχνικής και οικονομικής υποστήριξης και την κατάλληλη κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, που είναι ο πυρήνας του οικοτουρισμού, προκειμένου να τους επιτραπεί να αναπτύξουν τις δραστηριότητες τους με τρόπο αειφορικό και με τον οφειλόμενο σεβασμό στις περιβαλλοντικές και-πολιτιστικές αξίες.

- Να χαράξουν τις κατάλληλες πολιτικές, σχέδια και προγράμ­ματα για τους επισκέπτες, να βρουν επαρκείς πηγές χρημα­τοδότησης για τις φυσικές-προστατευόμενες περιοχές και να διαχειρισθούν σωστά τον αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών όσον αφορά την προστασία των ευαίσθητων οικοσυστη­μάτων.

- Να εξασφαλίσουν ότι έχουν καθορισθεί όλες οι αναγκαίες

περιβαλλοντικές και υγειονομικές προδιαγραφές για την ανάπτυξη του οικοτουρισμού, π.χ. επεξεργασία στερεών και υγρών αποβλήτων, προστασία των υπογείων υδροφόρων στρωμάτων.

- Να εξασφαλίσουν, επίσης, ότι οι στρατηγικές ανάπτυξης του οικοτουρισμού δεν υιοθετούνται χωρίς παράλληλη προσήλωση στην αειφόρο ανάπτυξη και χωρίς την ενίσχυση των τοπικών-δημοτικών αρχών που θα ρυθμίζουν και θα ελέγχουν τις δράσεις.

Τον ιδιωτικό τομέα:

- Να δημιουργήσει, να αναπτύξει και να διευθύνει τις επιχει­ρήσεις του, ελαχιστοποιώντας τις επιπτώσεις και συμβάλλο­ντας θετικά στην προστασία των ευαίσθητων οικοσυστη­μάτων και του περιβάλλοντος γενικότερα, ωφελώντας άμεσα τις τοπικές κοινωνίες.

- Να λάβει υπόψη του ότι, προκειμένου να είναι βιώσιμες οι οικοτουριστικές επιχειρήσεις, πρέπει να είναι επωφελείς για όλους τους μετόχους, π.χ. για τους ιδιοκτήτες, τους επεν­δυτές, τις τοπικές κοινότητες και τις περιβαλλοντικές οργα­νώσεις.

- Να υιοθετήσει αξιόπιστα συστήματα πιστοποίησης και οικο­λογικής σήμανσης, προκειμένου να καταδειχθούν στους πιθανούς χρήστες η προσήλωση τους στις αρχές της αειφο-ρίας και η ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρουν.

- Να συνεργασθεί με κρατικές και μη κρατικές οργανώσεις υπεύθυνες για τις προστατευόμενες φυσικές περιοχές και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, εξασφαλίζοντας ότι η ανάπτυξη του οικοτουρισμού θα ασκείται σύμφωνα με τη νομοθεσία, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι οποιεσδήποτε επιπτώσεις.

- Να χρησιμοποιεί τοπικά υλικά και προϊόντα και να απασχολεί το τοπικό ανθρώπινο δυναμικό, προκειμένου να διατηρηθεί η αυθεντικότητα του οικοτουριστικού προϊόντος και να αυξηθεί το ποσοστό των οικονομικών και άλλων ωφελειών που παραμένουν στις τοπικές κοινωνίες.

- Να προάγει μεταξύ των πελατών του, έναν αντίστοιχο κώδικα συμπεριφοράς στους οικοτουριστικούς προορι­σμούς, παρέχοντας περιβαλλοντική εκπαίδευση στους επαγγελματίες και τους ταξιδιώτες και ενθαρρύνοντας τη διαπολιτισμική προσέγγιση, όπως, επίσης, και τις εθελο­ντικές συνεισφορές για την ενίσχυση τοπικών κοινοτήτων.

- Να διαφοροποιήσει την προσφορά του, αναπτύσσοντας ένα ευρύ φάσμα τουριστικών δραστηριοτήτων σε κάθε προο­ρισμό, δρομολογώντας την επέκταση τους σε διαφορετι­κούς προορισμούς με σκοπό τη διάδοση των πιθανών ωφελειών.

Τις μη κρατικές οργανώσεις και τα ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα:

- Να συμμετέχουν στη διαχείριση των φυσικών - προστατευομένων περιοχών και να

προάγουν τις σχετικές οικοτουριστικές δραστηριότητες.

- Να προάγουν την έρευνα για τις πραγματικές επιδράσεις των

οικοτουριστικών δραστηριοτήτων στα οικοσυστήματα, τη βιοποικιλότητα, τους τοπικούς πολιτισμούς και το κοινω­νικοοικονομικό φάσμα των οικοτουριστικών προορισμών.

- Να συνεργάζονται με δημόσιες και ιδιωτικές οργανώσεις, εξασφαλίζοντας ότι τα στοιχεία

 και οι πληροφορίες που παράγονται μέσω της έρευνας, διοχετεύονται έως το τελικό

στάδιο των διαδικασιών για τη λήψη των αποφάσεων.

Τους διακρατικούς οργανισμούς, τα διεθνή οικονομικά ιδρύματα και τις αναπτυξιακές εταιρείες:

- Να αναπτύξουν και να βοηθήσουν στην εφαρμογή των εθνικών-τοπικών πολιτικών, στον προγραμματισμό, στην προαγωγή της αξιολόγησης του οικοτουρισμού και των σχέσεων του με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την ανακούφιση από τη φτώχεια, την ισορροπία της φύσης και άλλους σκοπούς της αειφόρου ανάπτυξης, και να προεκτείνουν τη μεταφορά της τεχνογνωσίας σε όλες τις χώρες, ειδικά σε εκείνες που βρίσκονται σε αναπτυσσόμενο στάδιο.

- Να ενσωματώσουν τα πορίσματα του διαλόγου των μετόχων στις πολιτικές, στις οδηγίες και στα προγράμματα, σε διεθνές, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.

- Να εστιάσουν τις προσπάθειες τους στον προσδιορισμό των παραγόντων που καθορίζουν την επιτυχία ή την αποτυχία των οικοτουριστικών επιχειρήσεων σε όλο τον κόσμο, προκειμένου να μεταφερθούν τέτοιες εμπειρίες και αποτε­λεσματικότερες πρακτικές σε άλλα έθνη και περιοχές, με τη βοήθεια δημοσιεύσεων, κύκλων μαθημάτων κατάρτισης και προγραμμάτων τεχνικής βοήθειας.

- Να προσαρμόζουν τις διαδικασίες χρηματοδότησης και τους όρους δανεισμού ανάλογα με τις χρηματοοικονομικές ανάγκες, προκειμένου να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των μικρομεσαίων εταιριών προαγωγής του οικοτουρισμού.

Η Διακήρυξη της Συνόδου είναι ένα αρκετά συγκροτημένο κείμενο με σαφή προσανατολισμό στην αγορά του οικοτουρι­σμού. Οι προτάσεις του δεν μπορούν, βέβαια, να θεωρηθούν καινοτόμες, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαίες και ικανές για την αειφόρο ανάπτυξη του οικοτουρισμού. Πρέπει να σημειωθεί ότι είναι έντονη η αναφορά στις αναπτυσσόμενες χώρες. Το γεγονός αυτό καθιστά την εφαρμογή των προτά­σεων της Διακήρυξης δύσκολη σε χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, καθώς οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στις χώρες αυτές είναι διαφορετικές. Χρειάζεται, λοιπόν, προσαρ­μογή των προτάσεων της διακήρυξης στις συνθήκες της κάθε χώρας. Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει και το γεγονός ότι δεν γίνεται καμία αναφορά στις χώρες με οικονομίες σε μετά­βαση, γεγονός που πιθανώς να αντικατοπτρίζει και τη χαμηλή αντιπροσώπευση των χωρών αυτών στη Σύνοδο.

Το Διεθνές Έτος Οικοτουρισμού 2002 αποτελεί σπουδαία ευκαιρία για την επισταμένη μελέτη του οικοτουρισμού. Η δημοσιότητα την οποία γνώρισαν οι εκδηλώσεις του Διεθνούς Έτους αποτελεί παράγοντα προώθησης του οικοτουρισμού σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, όμως, ελλοχεύει ο κίνδυνος έκπτωσης των αρχών του οικοτουρισμού, αν η οποια­δήποτε ανάπτυξη του δεν σχεδιασθεί και υλοποιηθεί με τεκμη­ριωμένες και συμμετοχικές διαδικασίες. Η ευθύνη κάθε μετό­χου στην επιτυχή ανάπτυξη του οικοτουρισμού είναι διακριτή και ανάλογη της πείρας, του ρόλου και της τεχνογνωσίας του.

Το ΕΚΒΥ συνέταξε κείμενο δήλωσης προς τη Διεθνή Οικοτουριστική Σύνοδο το οποίο και περιλήφθηκε στα πρακτικά της Συνόδου. Παράλληλα, έχοντας επίγνωση του διακριτού του ρόλου συνέταξε και πρόκειται να εκδώσει κείμενο-πλαίσιο για την ανάπτυξη του τουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές. Με τη συνέχιση των δραστηριοτήτων του σε θέματα αειφορικής ανάπτυξης του τουρισμού, το ΕΚΒΥ δεσμεύεται ότι όχι μόνο θα προσπαθήσει να προωθήσει, σε ό,τι το αφορά, τις προτάσεις της Διεθνούς Συνόδου, αλλά και να συμβάλλει στον προβληματισμό και στη μελέτη θεμάτων αειφορικού τουρισμού στην Ελλάδα και σε γειτονικές χώρες.

Περιοδικό: Αμφίβιον

τεύχ. 45, Ιούλιος - Αύγουστος: σ. 4-7