ΟΙΚΟΙΣΤΟΡΙΑ: ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Δημήτρης Κωστόπουλος

Στις αρχές της δεκαετίας του 70 τα γεωτρύπανα του εξερευνητικού πλοίου Glomar Chalenger, ανακάλυψαν σε μεγάλα βάθη τεράστιους όγκους εβαποριτών (αλάτι, γύψος) και ταυτόχρονα έφεραν στην επιφάνεια, μέσα στα «καρότα» των γεωτρήσεων, το παρελθόν της Μεσογείου.

Σήμερα δεν υπάρχει πια αμφιβολία ότι μεταξύ της Αφρικής και της Ευρασίας υπήρχαν δυο τεράστιες θάλασσες που επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Η Τηθύς πρόγονος κατά κάποιο τρόπο της σημερινής Μεσογείου και ανατολικότερα η Παρατηθύς. Οι αλπικές πτυχώσεις και η δημιουργία των Καρπαθίων και των ελληνίδων οροσειρών θα χωρίσουν αυτές τις δύο θάλασσες, ενώ η Παρατηθύς θα μετατραπεί σε μια εσωτερική θάλασσα την  Lac Mer, από την οποία σήμερα δεν απομένει παρά η Κασπία και η Αράλη.

Προς το τέλος της Μειοκαίνου, 9 εκατομμύρια περίπου χρόνια πριν, η αφρικανική πλάκα ταξιδεύοντας με ταχύτητα δύο cm το χρόνο συναντά την ευρωπαϊκή πλάκα και αρχίζει μια συνεχής ορογένεση που έχει ως αποτέλεσμα, οι δύο ήπειροι να ενωθούν σε δυο σημεία στο Γιβραλτάρ και στα όρη Ριφ του Μαρόκου. Αυτό σημαίνει ότι έξι εκατομμύρια χρόνια πριν η Μεσόγειος αποκόπτεται τελείως από τον Ατλαντικό. Η Μεσόγειος μετατρέπεται σε μια κλειστή θάλασσα που σιγά-σιγά με την εξάτμιση αποξηραίνεται. Αντίθετα η άλλη κλειστή θάλασσα η Lac Mer που τροφοδοτείται από τις υδάτινες φλέβες του Δον, του Δνείπερου και του Βόλγα παραμένει ανέπαφη.

Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου που διαρκεί μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και είναι σήμερα γνωστή ως «κρίση αλατότητας», η περιοχή της Μεσογείου είναι μια τεράστια έρημος μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής. Ήταν ένα γεωγραφικό αλλά και βιολογικό σοκ  καθώς σύμφωνα με υπολογισμούς, η στάθμη της Μεσογείου θα πρέπει να κατέβαινε κατά ένα μέτρο ετησίως, πριν τελικά να αποξηρανθεί τελείως  μέσα σε δυο χιλιάδες χρόνια. Εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων η χλωρίδα και η πανίδα της περιοχής εξαφανίζονται, με τα λείψανα τους να εγκλωβίζονται μέσα στο ένα εκατομμύριο κυβικά χιλιόμετρα αλατιού που σχηματίζουν ένα στρώμα πάχους 2500 μέτρων. Τα  ορυχεία ορυκτού αλατιού και γύψου που συναντάει κανείς σήμερα στην περιφέρεια της Μεσογείου, θα πρέπει να σχηματίστηκαν εκείνη την περίοδο που ξεκίνησε σε μια μεσοπαγετώδη περίοδο ανόδου της θερμοκρασίας.

Αργότερα στις αρχές του Πλειόκαινου, καθώς η γεωλογική αστάθεια της περιοχής συνεχίζεται, τεκτονικά φαινόμενα θα ξανανοίξουν την δίοδο στην περιοχή του Γιβραλτάρ και τα νερά του Ατλαντικού θα εισέλθουν βίαια στην ξερή λεκάνη της Μεσογείου. Καταρράκτες εκατοντάδες φορές μεγαλύτεροι αυτών του Νιαγάρα, θα γεμίσουν την λεκάνη σε κάτι περισσότερο από 100 χρόνια. Έτσι η Μεσόγειος θα ξαναγίνει θάλασσα και η ζωή επανέρχεται σε αυτήν κυρίως με είδη που προέρχονται από τον ωκεανό και αποτελούν τους προγόνους  της σημερινής πανίδας. Αλλά η Μεσόγειος ποτέ δεν ηρεμεί.

Πάνω στα όρια της σύγκρουσης των δύο πλακών και στις παρυφές των αλπικών πτυχώσεων που η ολοκλήρωση τους συνεχίζεται μέχρι σήμερα, έχουμε μια ατέλειωτη διελκυνστίδα από ορογενέσεις και βυθίσματα , ένα γεωμορφολογικό ανάγλυφο που δεν προλαβαίνει να πάρει την τελική του μορφή και μεταπίπτει σε νέο. Κορυφογραμμές οροσειρών ολοκληρώνουν την διάβρωση τους ως νησιά, δίπλα σε υπόγεια υποθαλάσσια ρήγματα και αβύσσους, ενώ από το εσωτερικό η λάβα ψάχνει συνεχώς τα αδύνατα σημεία για να βγει στον αέρα ή το νερό και να γίνει πέτρα. Αυτοί οι βράχοι σιγά-σιγά καθώς τα αργιλοπυριτικά ορυκτά τους μετατρέπονται σε άργιλο και χώμα, θα γίνουν ανάσα φυτικής ζωής πάνω στην απεραντοσύνη της θάλασσας και η αρχιτεκτονική μιας μικρής κάτασπρης εκκλησίας σηματοδοτεί τον πολιτισμό τους. Η γεωγραφία και η ιστορία συμπορεύονται και συμβολικά πολλές φορές η φύση αιχμαλωτίζει την ιστορία με εντυπωσιακό τρόπο, όπως στα ερείπια της Πομπηίας, με την καθημερινή ζωή να γίνεται «ταμπλό βιβάν» μέσα στην πετρωμένη λάβα του Βεζούβιου.

Πριν ένα εκατομμύριο χρόνια την εποχή των παγετώνων, η θάλασσα κατέβηκε περίπου 100 μέτρα δημιουργώντας νέες γέφυρες ξηράς με σημαντικότερες αυτές της Τυνησίας – Σικελίας- Ιταλίας και Μαρόκου Ισπανίας. Από αυτές τις γέφυρες οι «ανθρωπίδες» της Αφρικής  πέρασαν στην Ευρώπη και απλώθηκαν στην περιφέρεια της Μεσογείου. Αυτό επαληθεύτηκε από τις έρευνες του Νίκολας Φλέμινγκ που βρήκε σημαντικές ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας σε περιοχές της υφαλοκρηπίδας μέχρι και σε βάθος 10 μέτρων κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Οι διαδοχικές εναλλαγές παγετωδών και μεσοπαγετωδών περιόδων συνοδεύτηκαν από καθοδικές και ανοδικές αντίστοιχα κινήσεις της θάλασσας, ενώ δεν έλειψαν ποτέ και οι τοπικές αντίστοιχες που συνόδευαν τοπικές τεκτονικές δράσεις. Όλες αυτές οι κινήσεις έπαιξαν περίεργα παιχνίδια με την ιστορία και τα απομεινάρια της, όπως εκείνο το ναυάγιο ενός ρωμαϊκού πλοίου που βρέθηκε σε εκσκαφές πίσω από το χρηματιστήριο της Μασσαλίας και η «ηλιακή λέμβος» σε ένα λάκκο κοντά στην πυραμίδα του Χέοπος, ενώ αντίθετα το τεράστιο αρχαίο λιμάνι της Αλεξάνδρειας ανακαλύφτηκε από τον Ζοντέ το 1910 βυθισμένο 10 μέτρα κάτω από το νερό.

Αν κοιτάξει κανείς από ψηλά την Μεσόγειο θα δει μια λεκάνη που καταναλώνει όλες τις αποχρώσεις του μπλε, κατακερματισμένη από νησιά  κόλπους και χερσονήσους, με ένα ορεινό τόξο να την στεφανώνει στα βόρεια και τις σχετικά ομαλές αφρικανικές ακτές που καλωσορίζουν την έρημο να σβήνουν στα πόδια της. Απόκρημνα βουνά, θάλασσα, νησιά και έρημος συνυπάρχουν στην Μεσόγειο και από αυτήν την συνωμοσία της γεωγραφίας με την ιστορία σύμφωνα με τον Μπρωντέλ, Δύση και Ανατολή, Ισλάμ και Χριστιανισμός, αρχαιοελληνικός και ρωμαϊκός κόσμος ανακατεύτηκαν και ανακατεύονται ακόμα, πάνω σε  ατέλειωτες διαδρομές στους αφρούς των κυμάτων για να φτιάξουν αυτό το μωσαϊκό πολιτισμών, τον μεσογειακό πολιτισμό.    

Κοινωνίες, πόλεις και οικισμοί σωριασμένοι στα πόδια της θάλασσας, μουσκεμένοι στην κυριολεξία από τα αλμυρά νερά της αλλά αντιμέτωποι ταυτόχρονα με την έλλειψη του γλυκού νερού. Τα καπρίτσια του κλίματος και της γεωλογίας. Ο Ατλαντικός Ωκεανός της χαρίζει τους βροχερούς χειμώνες, η Αφρικανική Έρημος τα ξηρά και ζεστά καλοκαίρια.

Το αργιλόχωμα απομεινάρι της φθοράς της πέτρας, μαζεύτηκε σε πεζούλες και αναβαθμίδες και εκεί διατηρήθηκε πεισματικά για αιώνες, πάντα παραγωγικό από ην κοπριά των ζώων. Το νερό του χειμώνα παγιδεύτηκε στις στέρνες, τα κοπάδια διέσχιζαν τα βουνά σε σαφώς καθορισμένες διαδρομές που επέτρεπαν την αναγέννηση της βλάστησης, ενώ και δίπλα τους η φύση έδινε το παράδειγμα. Η μακία που αλλάζει τα μυτερά και σκληρά φύλλα της το καλοκαίρι, οι ελιές που τρυπάνε αργά για εκατοντάδες χρόνια την πέτρα για να βρουν το νερό, τα σαλιγκάρια που βγαίνουν μόλις βρέξει, οι καμήλες που κουβαλούν το νερό πάνω τους. Τα φρύγανα που πεθαίνουν το καλοκαίρι αφήνοντας τα σπόρια τους που θα ξαναφυτρώσουν όχι στις πιθανές καλοκαιρινές βροχές αλλά μετά τα πρωτοβρόχια του φθινοπώρου μαζί με τα πρώτα πράσινα φυλλαράκια (τροφή για τα πεινασμένα κοπάδια. Κι ’ανάμεσα τους η θάλασσα.

Μια θάλασσα ταυτόχρονα παράγοντας επικοινωνίας και απομόνωσης. Η ενέργεια του νερού και των ανέμων θα γεννήσουν την εμπορική ναυτιλία και ατελείωτες διαδρομές που πηγαινοφέρνουν ιδέες, προϊόντα, συμπεριφορές και πλούτη, διαμορφώνοντας νέα τοπία και τρόπους ζωής. Κυπαρίσσια από την Περσία, κάκτοι και φραγκοσυκιές από την Αμερική, πορτοκαλιές από τους Άραβες, ντομάτες από το Περού, ένας ατελείωτος κατάλογος που θα ευδοκιμήσει δίπλα στα πανάρχαια αυτόχθονα: την ελιά, το αμπέλι, το σιτάρι. Η Μεσόγειος αφού ανέπτυξε ένα συνεχές σύστημα επικοινωνιών γίνεται ο αυλόγυρος του μέχρι τότε γνωστού κόσμου. Ο πολιτισμός,  τα επιτεύγματα και τα αγαθά των απέναντι γίνονται και δικά μας. Αυτό διαμορφώνει νέες αντιλήψεις, συμπεριφορές και συλλογικότητες. Η πόλη γίνεται βασικό συστατικό αυτού του μεσογειακού κόσμου και ήδη από τον 5^ον αιώνα ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος γίνεται ο πατέρας της σύγχρονης πολεοδομίας. Στις πόλεις αυτές θα συναντηθούν η ιστορία με την μυθολογία, καθώς δεν υπάρχει πόλη που να μην έχει τον δικό της ( μυθικό ή πραγματικό) ήρωα – ιδρυτή. Η αρχιτεκτονική σημαδεύεται από την κοινότητα των αναγκών, των συνηθειών, του κλίματος, των πολιτισμών. Το αίθριο, η αγορά, το φόρουμ, η πλάθα μαγιόρ, η πιάτσα είναι οι χώροι συνάντησης επικοινωνίας, ανταλλαγών, διασκέδασης, απόλαυσης και δημιουργίας. 

Η Μεσόγειος ελέγχει την Μεσόγειο μέχρι τον 16^ον αιώνα και συμβολικά ο Δόγης της Βενετίας παντρεύεται την θάλασσα, την ημέρα της Αναλήψεως. Ήδη όμως τα ταξίδια των θαλασσοπόρων έχουν ανακαλύψει νέους κόσμους και διαδρομές. Οι προτεραιότητες αλλάζουν και νέες τεχνολογίες επενδύονται στην ναυτιλία. Η Ολλανδία και η Αγγλία εισέρχονται πανηγυρικά στην Μεσόγειο και κατά καιρούς ελέγχουν μεγάλα τμήματα της. Ο συσσωρευμένος πλούτος γίνεται ο πρόδρομος της βιομηχανικής επανάστασης, το «μέτρο» και το «πέρας» του ελληνικού κόσμου  ανατρέπονται και οι αναπτυξιακές ιδεολογίες κυριαρχούν. Το κέντρο του κόσμου μεταφέρεται στο Βορρά που αυξάνει την παραγωγή και αναπτύσσεται ραγδαία οικονομικά. Η τεχνολογία, η εξειδίκευση και η θεοποίηση της επιστήμης θριαμβεύουν καθώς επιστήμη γίνεται ακόμα και η οικονομία.

Η Μεσόγειος τώρα  είναι ο Νότος που πλέον ως κοινωνικοοικονομικός όρος εκφράζει την καθυστέρηση και την στασιμότητα. Όμως παρ’ όλα αυτά και μέσα στην γενική σύγχυση για προσαρμογή στην νέα τάξη πραγμάτων, με έντονες διαμάχες και αυταρχικές πολιτικές, η Μεσόγειος με το θλιμμένο νερό του ουρανού της κατάφερε να διατηρήσει την ευαισθησία και την φαντασία της και σιγά-σιγά επιστρέφει.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 73, 7-8/07