Δημοκρατία, δημοψηφίσματα και η τυραννία της πλειοψηφίας

του Δήμου Τσαντίλη

Σε δύο περίπου εβδομάδες θα κληθούμε στις κάλπες για να εκλέξουμε τους κοινοβουλευτικούς μας αντιπροσώπους. Αυτό επιτάσσει το τελετουργικό της Δημοκρατίας. Υποχρέωση ή δικαίωμα, οι εκλογές δεν αποκαλύπτουν κάποια κρυμμένη πολιτική αλήθεια που αποκαλύπτεται από την λαϊκή ετυμηγορία. Οι εκλογές δεν είναι παρά μια μέθοδος που εγγυάται την ομαλή εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία.         

Η  πλειοψηφία σχηματίζει απλώς κυβέρνηση. Δεν είναι κατ’ ανάγκη ηθική, ούτε κατ’ ανάγκη δίκαιη ή και σοφή. Ο λαός ενδέχεται να σφάλει και ο κάθε ικανός δημεγέρτης έχει πιθανότητες να γίνει Τύραννος  με την λαϊκή ψήφο.

«Η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα - αν κανείς εξαιρέσει όλα τα υπόλοιπα γνωστά πολιτεύματα» είχε πει κάποτε ο Τσώρτσιλ - και είχε μάλλον δίκιο. Τα «υπόλοιπα γνωστά πολιτεύματα» είναι όλα μια μορφή αυθαιρεσίας χωρίς φραγμούς και κανόνες.  

Η μιζέρια και οι παγίδες της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας έχουν αναλυθεί κατά κόρον. Στις αποσκευές κάθε σκεπτόμενου αριστερού περιέχεται, ως εκ τούτου,  μια μικρή ή μεγάλη δόση αντικοινοβουλευτισμού. Όχι πια αυτού που πηγάζει από την σκέψη του Στάλιν, αλλά από την (εξ ίσου θρησκευτική) αγωνία να βρεθεί ένα εναλλακτικό πολίτευμα, δημοκρατικότερο από την έμμεση Δημοκρατία μας, όπου η «οργή Λαού» θα είναι πράγματι και «φωνή Θεού». Η άμεση Δημοκρατία ταιριάζει όντως  στην Αριστερά.. Είναι όμως περισσότερο δημοκρατική;    

Ας θέσουμε το ερώτημα  με όρους πιο σαφείς:  είναι τα δημοψηφίσματα περισσότερο δημοκρατικά; Κατά την γνώμη μου, όχι. Τα δημοψηφίσματα δεν είναι η κορύφωση της Δημοκρατίας, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά έκφραση της τυραννικής λογικής του «ναι, ναι ή ου, ου». Το ίδιο και οι δημοσκοπήσεις, ή τουλάχιστον αυτές που υποτίθεται ότι φέρνουν στην επιφάνεια την λαϊκή βούληση, και δη ανόθευτη και σε σχεδόν πραγματικό χρόνο.   

Αλήθεια, όμως, γιατί αυτή η αλλεργική στάση απέναντι στην «διεύρυνση» και την εμβάθυνση της «αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας» με στοιχεία της «άμεσης Δημοκρατίας»; Δημοκρατία δεν είναι η κυριαρχία του δήμου, δηλαδή του λαού; Από τον λαό δεν πηγάζει και στον λαό δεν αναφέρεται κάθε μορφή δημοκρατικής εξουσίας; Δεν είναι, κατά συνέπεια, η άμεση Δημοκρατία η γνησιότερη μορφή Δημοκρατίας ; Δεν είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία μια δημοκρατία δεύτερης διαλογής, ένας αναγκαστικός συμβιβασμός με την αρχή της  πραγματικότητας; Όχι, αν αποδεχτούμε ότι ο «λαός», δηλαδή η εκάστοτε πλειοψηφία, ενδέχεται να σφάλει.

Σκεφθείτε, αν ο λαός αποφάσιζε χωρίς τις παρεμβολές των εκλεγμένων αντιπροσώπων του, θα είχαμε ακόμη την ποινή του θανάτου, δεν θα είχαμε ενταχθεί στην ΕΟΚ, θα πληρωνόμαστε ακόμη σε δραχμές, η ομοφυλοφιλία θα ήταν έγκλημα  και στις ταυτότητές μας θα αναγραφόταν φαρδιά-πλατιά το θρήσκευμά μας.  

Τι είναι όμως Λαός; Εδώ υπάρχουν δύο διαμετρικά αντίθετες ερμηνείες.

Στην Δημοκρατία, λαός είναι η συνάθροιση των πολιτών, ίσων προ του νόμου και με την δική του γνώμη και ψήφο ο καθένας. Όλοι ο πολίτες ενδιαφέρονται και γνωρίζουν όλα τα πολιτικά θέματα και όλοι οι πολίτες έχουν άποψη για αυτά. Επιπλέον, όλοι οι πολίτες έχουν (θεωρητικά πάντα), την ικανότητα να υποστηρίζουν την άποψή τους (και το ατομικό τους συμφέρον) με ορθολογικά επιχειρήματα., να πείθουν και να πείθονται.

Πού τα είδαμε αυτά να συμβαίνουν; Η απάντηση είναι: πουθενά. Στην πραγματικότητα η συνάθροιση των ελεύθερων και ελεύθερα σκεπτόμενων πολιτών, δεν είναι παρά μια παραδοχή, ένας συστατικός και νομιμοποιητικός μύθος της Δημοκρατίας, χρήσιμος ίσως στην γενική του διατύπωση, επικίνδυνος όμως, όταν επισύρεται για να νομιμοποιήσει ως αλάθητη την λαϊκή κρίση, και να προβάλει τα δημοψηφίσματα και τις δημοσκοπήσεις ως κορύφωση της (άμεσης) Δημοκρατίας.

Το οξύμωρο είναι ότι η Τυραννία νομιμοποιείται και αυτή από τον λαό. Ο τύραννος ασκεί πάντα την τυραννία του για λογαριασμό και για χάρη του λαού του. Στην Τυραννία, όμως, λαός δεν είναι συνάθροιση πολιτών προικισμένων  με ορθό λόγο αδέκαστη κρίση και ατομικά συμφέροντα, αλλά μια μεταφυσική οντότητα, με κοινό, μυθικό ή μυθοποιημένο παρελθόν και ένα εξίσου μυθικό ή μυθοποιημένο κοινό πεπρωμένο. Ο λαός της Τυραννίας δεν έχει ανάγκη τον ορθό λόγο, που από την φύση του διχάζει, αλλά το συναίσθημα που ενώνει. Ο μυθοποιημένος «αλάθητος λαός» είναι και αυτός θεωρητική κατασκευή, αλλά θεωρητική κατασκευή που υπηρετεί μάλλον την Τυραννία παρά την Δημοκρατία.

Ένα δεύτερο οξύμωρο είναι το εξής: Η Τυραννία, έχοντας εκτοπίσει τον πραγματικό «λαό» από την άσκηση της εξουσίας, έχει μια απροσδόκητη εξάρτηση από την «λαϊκή» νομιμοποίηση. Τόση δε μάλιστα είναι η δίψα της Τυραννίας για λαϊκή στήριξη, ώστε ο Τύραννος οργανώνει συχνά λαϊκές φιέστες, πανηγυργιώτικες ψηφοφορίες και πάνδημα δημοψηφίσματα για την επιβεβαίωσή του. Ο Τύραννος  ζει με ένα μόνιμο άγχος: να αποκαλυφθεί ότι η Τυραννία του δεν έχει λαϊκό έρεισμα. Η σχετική πλειοψηφία δεν του αρκεί, ούτε καν η απόλυτη. Ο Τύραννος έχει ανάγκη την παμψηφία. Εξ ου και η συστηματική καλπονοθεία και η παραχάραξη της λαϊκής ετυμηγορίας. Ο Τύραννος δεν αισθάνεται ασφαλής παρά μόνο όταν τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών και δημοψηφισμάτων που σκηνοθετεί δεν υπολείπονται παρά ελάχιστα από το 100% - την καθολική ομοφωνία Λαού και Τυράννου. Στην Δημοκρατία, αντίθετα, τέτοιου είδους αποτελέσματα μόνο ανησυχία είναι ικανά να προκαλέσουν. Τέτοια αποτελέσματα είναι αδιανόητα σε συνήθεις εκλογικές αναμετρήσεις, αλλά αναμενόμενα μόνο σε παλλαϊκά δημοψηφίσματα, όπου οι ψηφοφόροι καλούνται να κρίνουν με ένα ΝΑΙ ή ένα ΟΧΙ μια συχνά πολύ σύνθετη πραγματικότητα

Και εδώ έχουμε ένα τρίτο οξύμωρο: Η Δημοκρατία χρειάζεται μεν την λαϊκή ετυμηγορία για να νομιμοποιηθεί, αλλά την χρειάζεται πολύ λιγότερο απ’ ότι η Τυραννία. Η ουσία της Δημοκρατίας δεν είναι, με άλλα λόγια, η νομιμοποίηση της εξουσίας και των πράξεών της μέσω της πλειοψηφίας, αλλά η δυνατότητα του λαού να  αμφισβητήσει την εξουσία και τις πράξεις της και να τις αλλάζει. Στην Δημοκρατία, η εξουσία είναι (ή πρέπει να είναι)  σε τέτοιο βαθμό ανίσχυρη (έναντι του Νόμου), ώστε να αρκεί μια απλή έλλειψη πλειοψηφίας στο Κοινοβούλιο για να ανατραπεί.   Αντίθετα, ο Τύραννος, για να υπάρξει,  δεν θέλει απλώς την λαϊκή επιβεβαίωση. Θέλει την ολοκληρωτική λαϊκή επιβεβαίωση. Άρα και ο τυραννικός λαός που τον νομιμοποιεί δεν έχει περιθώρια λάθους και, κατά συνέπεια, είναι αδιανόητο να σφάλει. Η εξουσία του Τυράννου είναι τότε ισχυρότερη από τον Νόμο και ο Τύραννος δεν απέρχεται παρά μόνο δια της βίας.

Στην Δημοκρατία δεν υπάρχει λόγος να καταφεύγουμε σε παρόμοιες εξωπραγματικές παραδοχές. Αρκεί να μην αποκλείσουμε δύο τινά: Πρώτον, ότι ο λαός συχνά σφάλει και, δεύτερον, ότι η Δημοκρατία κινδυνεύει συνεχώς από αλάνθαστους λαούς και λαοπρόβλητους τυράννους. Ένας ικανός δημεγέρτης, εκλεγμένος δημοκρατικά, είναι πάντα δυνατόν να αποκτήσει, με λαϊκή συναίνεση, τυραννικές εξουσίες.

Συνεπώς, δύο είναι τα κρίσιμα ερωτήματα: Πώς θα διατηρήσει η Δημοκρατία την ικανότητά της να διορθώνει τα λάθη της και πώς θα ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος να μεταβληθεί η Δημοκρατία σε Τυραννία με την ελεύθερα εκφρασμένη βούληση του λαού (την οποία η ίδια η Δημοκρατία εξασφαλίζει).

Η γενική απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι όσο πιο ελεγχόμενη, αδύναμη και ανακυκλώσιμη είναι κάθε μορφή εξουσίας, τόσο μεγαλύτερη είναι η  σταθερότητα του πολιτεύματος της Δημοκρατίας. Τα δημοψηφίσματα, οι απ’ ευθείας εκλεγμένοι Πρόεδροι  Δημοκρατίας και οι πάνδημα εκλεγμένοι πρόεδροι πολιτικών κομμάτων δεν δίνουν περισσότερη δύναμη στον λαό αλλά στην εξουσία.

  Εξυπακούεται ότι ένα κακό (κατά την έννοια του Τσώρτσιλ)  πολιτικό σύστημα, όπως η Δημοκρατία, δεν χρειάζεται περισσότερη λαϊκή νομιμοποίηση (άρα και εξουσία), αλλά λιγότερη. Οι κυβερνήσεις πρέπει να είναι τόσο αδύναμες, ώστε να εγκαταλείπουν αναίμακτα την εξουσία, όταν ο λαός τις βαρεθεί και τις καταψηφίσει.

Για περισσότερα (μετά τις εκλογές), βλέπε

Karl Popper, The Open Society and its Enemies, 1945.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 74, 9/07