Περιβαλλοντική τέχνη – τέχνη για το περιβάλλον

Γιολάντα Ζιάκα

Οικονομολόγος, Διδάκτωρ Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Τέχνη «μέσα στο» και «για το» περιβάλλον

Τι είναι η «περιβαλλοντική τέχνη»; Δεν υπάρχει ξεκάθαρος ορισμός, καθώς πρόκειται για ένα παγκόσμιο καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύσσεται και αλλάζει καθημερινά. Περιγράφεται με όρους όπως «οίκο-τέχνη», «τέχνη στη φύση», «τέχνη χώρου». Πολλά έργα που μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκουν στην «περιβαλλοντική τέχνη» είναι εφήμερα, σχεδιασμένα για έναν συγκεκριμένο χώρο και δεν υπάρχουν πλέον. Κάποια άλλα βρίσκονται διασκορπισμένα σε διάφορα μέρη του κόσμου. Η δημιουργία τους προϋποθέτει, πολλές φορές, τη συνεργασία ανάμεσα σε καλλιτέχνες και άλλους επαγγελματίες, όπως επιστήμονες, εκπαιδευτικούς και τοπικές ομάδες δράσης.

Κατά τη διάρκεια των πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων της δεκαετίας του ’60, μια ομάδα καλλιτεχνών στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη άρχισε να θέτει υπό αμφισβήτηση τους περιορισμούς της ζωγραφικής και να πειραματίζεται με νέους τρόπους σύλληψης του περιβάλλοντος και των οικολογικών χαρακτηριστικών του. Αντί να ζωγραφίζουν το τοπίο, οι καλλιτέχνες αυτοί πειραματίστηκαν δημιουργώντας γλυπτά στο ίδιο το τοπίο χρησιμοποιώντας φυσικά υλικά ή μέσα από φωτογραφικές αλληλουχίες.

Με την αλλαγή χιλιετίας, αυξήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο η συνειδητοποίηση και η ανησυχία για προβλήματα όπως η ρύπανση, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η εξαφάνιση των ειδών, οι κίνδυνοι από τις νέες γενετικές τεχνολογίες, τις επιδημίες. Οι καλλιτέχνες, με τη σειρά τους, αντιδρούν απαντώντας, μέσα από τα έργα τους, στις νέες συλλογικές πολιτιστικές ανάγκες και υιοθετώντας δραστήριους ρόλους σε περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα.

Η περιβαλλοντική τέχνη πολλές φορές

ü        ερμηνεύει τη φύση, δημιουργώντας έργα τέχνης που πληροφορούν για τη φύση και τις λειτουργίες της, ή για περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε

ü        χρησιμοποιεί υλικά από το περιβάλλον και περιβαλλοντικές δυνάμεις, με τη δημιουργία έργων που επηρεάζονται ή παίρνουν ενέργεια από τον άνεμο, το νερό, το φως, ακόμη και τους σεισμούς

ü        οραματίζεται μια νέα σχέση του ανθρώπου με τη φύση, προτείνοντας νέους τρόπους συνύπαρξης

ü        προσπαθεί να επανορθώσει βλάβες που έχουν συντελεστεί στο περιβάλλον, αποκαθιστώντας κάποια οικοσυστήματα με καλλιτεχνικό τρόπο.

Ο Josh Keyes έχει ως βάση του την Καλιφόρνια στις ΗΠΑ. Χρησιμοποιεί την αινιγματική γραφική του απεικόνιση για να περιγράψει έναν κόσμο διαμελισμένων μικρο-οικοσυστημάτων. Οι ζωγραφικοί πίνακες και τα σχέδια του είναι γεμάτα από τμήματα του κορμιού ζώων πάνω σε κομμάτια κορμών δέντρων και τοπία γεμάτα από πινακίδες δρόμων, απεικονίσεις που συχνά δείχνουν παράλογες ενώ, κατά τον καλλιτέχνη, «αποκαλύπτουν μια εξιδανικευμένη αυτοψία των μυστηρίων της φύσης».

Αυτή η διαδραστική κατασκευή εισάγει το κοινό στις πιθαξές συνέπεεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Μια αντλία που παίρνει ενέργεια από ένα ποδήλατο και ένα φωτοβολταϊκό κύτταρο συνδέονται με ένα μεγάλο δοχείο νερού που περιέχει ένα χάρτη τριών διαστάσεων ενός πλημμυρισμένου κόλπου του Σαν Φρανσίσκο. Τα τοιχώματα του δοχείου είναι καλυμμένα με πίνακες που παρουσιάζουν τα επιστημονικά δεδομένα που αφορούν την υπερθέρμανση του πλανήτη.

Ο επισκέπτης κινεί το ποδήλατο και παράγει ενέργεια. Μπορεί μετά να αποφασίσει αν θα επιλέξει να χρησιμοποιήσει το φωτοβολταϊκό κύτταρο και την ενέργεια από το ποδήλατο για να αποξηράνει τον κόλπο και να τον επαναφέρει στην κανονική του κατάσταση ή αν θα χρησιμοποιήσει την ενέργεια για να θέσει σε λειτουργία έναν ανεμιστήρα για να δροσιστεί. Προφανώς η εξαιρετικά δύσκολη προσπάθεια για την αποξήρανση του Σαν Φρανσίσκο προσκρούει στη μεγάλη επιθυμία να δροσιστεί κανείς με τον ανεμιστήρα. Όπως επισημαίνει ο Baile Oakes «Όλοι μας βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τέτοιου είδους επιλογές και η αναζήτηση της άνεσης δείχνει να είναι ο κυρίαρχος στόχος τη σημερινή εποχή»

«Περιβάλλον: κοινό αγαθό – κοινή ευθύνη»

Μια σειρά από εκθέσεις για το περιβάλλον και την προσωπική και συλλογική μας ευθύνη, στην Ελλάδα και τη Βραζιλία

Η περιβαλλοντική τέχνη αντιπροσωπεύεται από ένα ευρύτατο φάσμα τάσεων και ανομοιογενών πρακτικών, συχνά χωρίς συσχέτιση μεταξύ τους. Αν επικεντρωθούμε στο στόχο της καλλιέργειας ενός νέου οράματος για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, συναντάμε την έννοια της υπευθυνότητας, μια αξία κεφαλαιώδη στην εποχή κρίσης που ζούμε, βάση των ανθρώπινων σχέσεων και των σχέσεων ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τον πλανήτη μας. Σήμερα, που οι τεχνολογικές δυνατότητες του ανθρώπου απειλούν τις φυσικές ισορροπίες, αντιλαμβανόμαστε όλοι πως η ευθύνη μας εκτείνεται πέρα από τις διαπροσωπικές ανθρώπινες σχέσεις, έως το επίπεδο της βιόσφαιρας.

 «Ρακοσυλλέκτες», έργο με το οποίο η βραζιλιάνα καλλιτέχνις Luci Torres συμμετέχει στις ομαδικές εκθέσεις για το «Περιβάλλον και την ευθύνη» στη Σύρο και τα Γιάννινα

«Ο τίτλος της δουλειάς μου, «Ρακοσυλλέκτες», μας οδηγεί κατευθείαν στο κομβικό σημείο, τα κοινωνικά προβλήματα. Οι ρακοσυλλέκτες αποτελούν μια ομάδα ανθρώπων που αντιπροσωπεύει τη δραματική κοινωνική κατάσταση που χαρακτηρίζει τις μεγάλες βραζιλιάνικες πόλεις εδώ και πολλές δεκαετίες.  Χιλιάδες Βραζιλιάνοι έχουν βρει μια εναλλακτική λύση για την επιβίωση, περισυλλέγοντας και ξεδιαλέγοντας τα σκουπίδια της πόλης. Ζουν στο δρόμο, χωρίς να οδηγούνται στην εγκληματικότητα, διατηρώντας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια μέσα από μια δραστηριότητα που τους επιτρέπει να κερδίζουν το ψωμί τους. Σαν μια ειρωνία της μοίρας, αυτός ο μοναχικός αγώνας τους για επιβίωση καταλήγει σε μεγάλο όφελος για την υπόλοιπη κοινωνία, μέσα από τη διαλογή σκουπιδιών χωρίς κόστος. Παραμένει όμως ένα ηθικό ζήτημα σχετικά με τη δημιουργία της συνείδησης για την προστασία του περιβάλλοντος μας.»

Luci Torres

Σε αυτό το πλαίσιο κινείται η σειρά ομαδικών εκθέσεων γύρω από το θέμα της ευθύνης μας – ως άτομα και ως κοινωνικές ομάδες – απέναντι στο περιβάλλον. Οι εκθέσεις οργανώνονται από το Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Πόλις» και την Ευρωπαϊκή ομάδα συντονισμού για τη «Χάρτα των Ευθυνών του Ανθρώπου», μια διεθνή πρωτοβουλία, για την ευαισθητοποίηση των πολιτών γύρω από την έννοια της ευθύνης, στην οποία συμμετέχουν οργανώσεις από 16 χώρες, σε όλες τις ηπείρους. Στις εκθέσεις συμμετέχουν καλλιτέχνες από την Ελλάδα, τη Βραζιλία και τις Η.Π.Α.

Η πρώτη έκθεση πραγματοποιήθηκε από 23 έως 31 Αυγούστου 2007 στη Σύρο, στο πλαίσιο των θερινών πολιτιστικών εκδηλώσεων του Δήμου Ποσειδωνίας. Μετά τη Σύρο, τα έργα θα ταξιδέψουν στα Γιάννινα, όπου έκθεση έχει προγραμματιστεί για το φθινόπωρο 2007 και, στη συνέχεια, στη Βραζιλία, όπου θα πραγματοποιηθεί ανάλογη έκθεση την άνοιξη του 2008.

Στόχος των εκθέσεων είναι να αναδειχτούν έργα καλλιτεχνών που προβάλουν μια νέα οπτική για μια σχέση ανθρώπου – περιβάλλοντος που θα βασίζεται στην υπευθυνότητα. Μέσα από τη δημόσια πρόσκληση για τη συμμετοχή στην έκθεση, στόχος είναι επίσης η ευαισθητοποίηση νέων καλλιτεχνών για τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Κατά τη διάρκεια των εκθέσεων προγραμματίζονται παράλληλες εκδηλώσεις στους εκθεσιακούς χώρους: συναυλίες, προβολές, εργαστήρια για παιδιά. Με τον τρόπο αυτό, μέσα από την παρουσίαση και προβολή των έργων επιδιώκεται η ευαισθητοποίηση του κοινού, χρησιμοποιώντας την έκθεση ως αφορμή για συζήτηση και δράση.

Για περισσότερες πληροφορίες:

http://www.greenmuseum.org/

Η οργάνωση greenmuseum.org αποτελεί ένα εικονικό μουσείο στο Ίντερνετ. Προσφέρει εκτενή πληροφόρηση για το φαινόμενο της περιβαλλοντικής τέχνης, θεωρητικά κείμενα αλλά και πληροφορίες για μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών που ανήκουν στο χώρο αυτό και φωτογραφίες των έργων τους. Προτείνει ταξιδιωτικές διαδρομές σε χώρους όπου τα έργα εκτίθενται, σε όλο τον κόσμο. Το περιεχόμενο του δικτυακού τόπου ανανεώνεται συνεχώς μέσα από προτάσεις των αναγνωστών.

http://www.charter-human-responsibilities.net/europe

Ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής ομάδας συντονισμού για τη «Χάρτα των Ευθυνών του Ανθρώπου» (ηλεκτρονική διεύθυνση: charte.europe@otenet.gr), στο πλαίσιο του δικτυακού χώρου όπου παρουσιάζονται συγχρόνως οι δράσεις των συνεργαζόμενων ομάδων σε όλες τις ηπείρους. Στην παραπάνω διεύθυνση μπορεί κανείς να βρει φωτογραφίες των έργων που παρουσιάστηκαν στην έκθεση στη Σύρο, καθώς και κείμενα των καλλιτεχνών που συμμετείχαν στην έκθεση, στα αγγλικά, ελληνικά και γαλλικά.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 74, 9/07