ΟΙΚΟΙΣΤΟΡΙΑ 

ΤΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ

                                                                           Κωστόπουλος Δημήτρης

Τα αγαπημένα λουλούδια του Βαν Γκογκ ήταν αυτά που ζουν και ανθίζουν χωρίς ανθρώπινη βοήθεια. Ένα από αυτά ήταν και οι ήλιοι. Μάλιστα όπως είναι γνωστό ένας από τους πιο διάσημους πίνακες του είναι «Το βάζο με τους δεκατέσσερις ήλιους»[i] Φυσικά τα λουλούδια είναι ήλιοι, δηλαδή τα μονοετή φυτά ηλίανθοι (Helianthus anuus) και όχι όπως αποφάσισαν οι Έλληνες μεταφραστές, ηλιοτρόπια (Helatropium) που είναι ποώδες φυτό, ποικιλία του οποίου είναι το γνωστό μας μελισσόχορτο.[ii]

Μέχρι την δεκαετία του 1970 οι ήλιοι ήταν περισσότερο διακοσμητικά φυτά, που τα φύτευαν περισσότερο στους κήπους παρά στους αγρούς και τα έβαζαν στα βάζα όπως ο Βαν Γκογκ. Τον ηλίανθο τον έφερε από την Ιντιάνα γύρω στο 1605 ο ιδρυτής του Κεμπέκ Σάμυελ Σαπλαίν. Μάλιστα η αρχική του ονομασία -άγνωστο γιατί- που διατηρήθηκε για πολύ ήταν «αγκινάρα της Ιερουσαλήμ». Κανείς δεν ξέρει ακριβώς τον τόπο προέλευσης του, το μόνο σίγουρο είναι ότι ήταν ένα φυτό προσαρμοσμένο στα αμερικανικά λιβάδια και εξημερωμένο από τους Ινδιάνους.

Ο Λώρενς Ντάρελ είχε κάποτε γράψει για την ελιά ότι είναι παλιά όσο και το νερό. Η ελιά με την σχεδόν μυθική καταγωγή διάλεξε πριν από χιλιάδες χρόνια για τόπο της τη Μεσόγειο. Έτσι στην περιοχή της Μεσογείου το λάδι της ελιάς κυριαρχούσε και ποτέ δεν υπήρξε η ανάγκη άλλης καλλιέργειας. Η μοναδική ενδιαφέρουσα παραγωγή των ήλιων, ήταν οι αγαπημένοι μας ηλιόσποροι.

Τον 18^ον αιώνα ο ηλίανθος ήταν διαδεδομένος στους ευρωπαϊκούς βοτανικούς κήπους αλλά η συστηματική του καλλιέργεια για την εξαγωγή ελαίου από τους σπόρους του, που περιέχουν 30-40% λάδι, άργησε πολύ. Ουσιαστικά η καλλιέργεια του άρχισε το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα στην επαρχία Βορονέζ της Ρωσίας και από εκεί διαδόθηκε σε άλλες περιοχές της Ρωσίας, στις παραδουνάβιες περιοχές και στην Βαλκανική. Στις αρχές του Α Παγκοσμίου πολέμου η συνολική παραγωγή μόλις πλησίαζε τους εκατό χιλιάδες τόνους  κυρίως από τις προαναφερθείσες περιοχές.

Όταν στις αρχές του ψυχρού πολέμου οι Σοβιετικοί βρέθηκαν σε μια κατάσταση σχετικού αποκλεισμού, χωρίς να διαθέτουν ικανοποιητικές πηγές ελαίων, καθώς δεν είχαν ούτε ελιές, ούτε σόγια, ούτε αραχίδες, αναγκάστηκαν να ασχοληθούν συστηματικά με τους ηλίανθους.[iii] Ο ηλίανθος καλλιεργείται εύκολα, αναπτύσσεται γρήγορα και ευδοκιμεί σχεδόν σε όλα τα εδάφη. Με συνεχείς επιλογές και διασταυρώσεις κατάφεραν να πάρουν διαφορετικές ποικιλίες προσαρμοσμένες σε ιδιαίτερες συνθήκες.

Αυτές τις σοβιετικές ποικιλίες θα δανειστούν οι Γάλλοι στην δεκαετία του 70. Η εποχή της αποικιοκρατίας έφτανε στο τέλος της και η βασισμένη στο λάδι της αραχίδας της Σενεγάλης, Γαλλία που είχε παραγκωνίσει όλες τις καλλιέργειες άλλων ελαιωδών φυτών ήρθε αντιμέτωπη με το πρόβλημα παραγωγής ελαίων. Μετά την οριστική ανεξαρτησία των κτήσεων όλη η παραγωγή έπρεπε να αναδιοργανωθεί. Άρχισαν να ξαναφυτεύονται ελιές και η καλλιέργεια του ηλίανθου άρχισε να γνωρίζει μέρες δόξας.

Η καλλιέργεια του ηλίανθου θα επισπευσθεί μετά την κρίση της σόγιας. Οι ΗΠΑ που κατείχαν το μονοπώλιο της καλλιέργειας του κινεζικής προελεύσεως αυτού φυτού που δίνει λάδι αλλά και ένα υπόλοιπο που περιέχει σημαντικό συμπλήρωμα πρωτεϊνών για τα ζώα, το 1971 θα σταματήσουν τις εξαγωγές του. Η τιμή της σόγιας θα εκτοξευτεί στα ύψη και η κρίση της σόγιας, την ίδια εποχή με την μεγάλη κρίση του πετρελαίου, θα δοκιμάσει την παγκόσμια οικονομία.

Τότε όλοι άρχισαν να ψάχνουν εναλλακτικές λύσεις και τα χωράφια θα γεμίσουν με ήλιους. Σήμερα η βιομηχανική παραγωγή ηλιέλαιου που συνοδεύεται από την συστηματική καλλιέργεια του ολοκληρώνει τον κύκλο που ξεκίνησε από τα βάζα του Βαν Γκογκ και κατέληξε ως ψιλά- ψιλά γράμματα και δημοφιλές  λάδι μαζί με το φοινικόλαδο στους καταλόγους των ταχυφαγείων. 

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 76, 11/07