Τι είναι η «κοινωνία πολιτών»

Του ΣΠΗΛΙΟΥ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ

Η έννοια του πολίτη, ως αντίθετη μ' αυτήν του υπηκόου, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα, συνδεόμενη με τον ορθολογισμό και τη δημοκρατία, η οποία στηρίζεται στην ισονομία και την ισηγορία. Βέβαια, όπως παρατηρεί ο Α. Μακρυδημήτρης στο ωραίο του βιβλίο «Κράτος και Κοινωνία Πολιτών», που μόλις κυκλοφόρησε (στις «Μεταμεσονύχτιες Εκδόσεις»): «Αν άκουγε τη φράση "κράτος και κοινωνία πολιτών" ένας αρχαίος Έλληνας ή μάλλον Αθηναίος, είναι σχεδόν βέβαιο πως θα ξαφνιαζόταν απορώντας για το ακριβές νόημά της. Ιδίως θα προβληματιζόταν εάν και κατά πόσον είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς το κράτος από την κοινωνία και μάλιστα την κοινωνία των πολιτών, αφού οι πολίτες είναι πολίτες του κράτους, της πόλεως-κράτους».

Όπως στην Ιωνία του 6ου π.Χ. αιώνα και στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα, έχουμε ανάμεσα στο 16ο και το 18ο αιώνα, στις χώρες του αναδυόμενου καπιταλισμού της Δυτικής Ευρώπης, τη διακήρυξη της θρησκευτικής ανοχής και της ανεξιθρησκίας, που στηρίζεται στο διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους.

Διαχωρισμός ο οποίος είναι η βάση για την ελευθερία της σκέψης και τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας πολιτών, που οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού θεωρούν ως νέα πηγή νομιμότητας της αλήθειας και της ελευθερίας αφού ο θεός έχει απορριφθεί ως ανώτατη αρχή της αλήθειας και του δικαίου. Με το έργο των μεγάλων φιλοσόφων του Διαφωτισμού έχουμε τη θεωρητική θεμελίωση μιας νέας αντίληψης περί κράτους, που είναι το Κράτος Δικαίου, με κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της αυτονομίας του πολίτη, διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα, ανοιχτή κοινωνία, πολιτικό πλουραλισμό, που στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας έχει ως βάση τις γενικές ελεύθερες εκλογές, πάνω στην αρχή «ένας άνθρωπος, μία ψήφος».

Την έννοια της «κοινωνίας πολιτών» χρησιμοποίησε πρώτος ο Άγγλος νομικός Richard Hooker το 1594 και στη συνέχεια ο Ανταμ Φέργκιουσον, ο Τόμας Χομπς, ο Τζον Λοκ, ο Χέγκελ, ο Μαρξ και ο Γκράμσι. 

Με τον όρο αυτόν ο Χέγκελ αναφερόταν σ' ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων εκτός του Κράτους όπου περιέχονται η οικονομική σφαίρα καθώς και η σφαίρα του πολιτισμού και των ηθικών αξιών. Μοιάζει με ειρωνεία της Ιστορίας το ότι ενώ ο Μαρξ αντέστρεψε την ιεράρχηση του Χέγκελ κι έδωσε το προβάδισμα στην «κοινωνία πολιτών» απέναντι στο Κράτος, στα καθεστώτα που διατείνονταν ότι εμπνέονταν απ' αυτόν το Κράτος έγινε πανίσχυρο και ολοκληρωτικό, ενώ η «κοινωνία πολιτών» έμεινε καχεκτική και αδύναμη. Βέβαια, ο ίδιος ο Μαρξ είναι, ώς ένα βαθμό, υπαίτιος για την ολέθρια διάκριση ανάμεσα σε «τυπικές» και «ουσιαστικές» ελευθερίες, που οδήγησε το αριστερό κι «επανασταστικό» κίνημα σε περιφρόνηση των «τυπικών» δημοκρατικών ελευθεριών, χωρίς τις οποίες όχι μόνο δεν μπορούν να υπάρξουν οι «ουσιαστικές», αλλά ανοίγει ο δρόμος για τον ολοκληρωτισμό. (Είχαμε πρόσφατα μια διατριβή πάνω στην εμπνεόμενη, δήθεν, από τον μαρξισμό «επαναστατική» μυθολογία, στη «συνέντευξη Κουφοντίνα» στην «Ε» της 7/12/02). Οι ανεπάρκειες και τα μειονεκτήματα της αστικής δημοκρατίας δεν θεμελιώνουν με κανέναν τρόπο την απαξίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χάρη στα οποία αντιμετωπίζεται η αλαζονεία της εξουσίας των κυρίαρχων απέναντι στους κυριαρχούμενους, ακόμα κι αν πρόκειται για τη «νέα τάξη», όπως την είχε ονομάσει ο Μίλοβαν Τζίλος.

Ενώ η κατοχύρωση του Habeas Corpus, δηλαδή των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, πρέπει να είναι απόλυτη, υπάρχουν σήμερα και καινούργια ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα απέναντι στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και της γενετικής, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου, στις μεγάλες, αλλά καταστρεπτικές για το περιβάλλον, καταναλωτικές δυνατότητες. Μόνο μέσω της «κοινωνίας πολιτών» μπορούν σήμερα να κατοχυρωθούν αυτά τα δικαιώματα απέναντι στην κρατική εξουσία και την ανεπάρκεια των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Οι ελλείψεις και τα κενά της δεν θα καλυφθούν με απόρριψη των θεσμών της, αλλά με εισαγωγή των θεσμών της άμεσης δημοκρατίας στο κοινοβουλευτικό κομματικό σύστημα και οργάνωση αντεξουσιών, που θα λειτουργήσουν ως ανάχωμα απέναντι στις αυθαιρεσίες της εξουσίας και τις τάσεις εξαχρείωσης του κομματικού παιχνιδιού. Η «κοινωνία πολιτών» βοηθάει τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν την πολιτική τους ευθύνη, που δεν εξαντλείται με την ανά τετραετία συμμετοχή τους σε εκλογές και σε φανατισμένες προεκλογικές φιέστες.

Όπως γράφτηκε πρόσφατα (στο τεύχος Νο 2, Χειμώνας 2001, του περιοδικού «Κοινωνία Πολιτών»): «Η διεθνής παρουσία της τρομοκρατίας ξεκαθαρίζει κάτι που οι περισσότεροι αναλυτές της κοινωνίας των πολιτών ανέκαθεν πρότειναν. Το κριτήριο ένταξης ή μη στην έννοια της «από τα κάτω» αναπτυσσόμενης κοινωνίας πολιτών είναι η αντίσταση στο φανατισμό, η ανεκτικότητα και ο σεβασμός στην αξία του ατόμου και της ανθρώπινης ζωή. Οι φανατικοί εθνικιστές, οι φανατικοί οπαδοί θρησκευτικών δογμάτων και τα άκρα κάθε μορφής βρίσκονται εκτός της κοινωνίας πολιτών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο».

Η «Κίνηση των Πολιτών για μια Ανοιχτή Κοινωνία» παρουσίασε στις 12/12/02 ένα φυλλάδιο με τίτλο «Τι είναι η Κοινωνία Πολιτών;» γραμμένο με λιτότητα και καθαρότητα από τον Νίκο Γιαννή, κατόπιν εντολής του κεντρικού της συμβουλίου. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν ν' αναζητήσουν αυτό το φυλλάδιο στα γραφεία της Κίνησης: Ευφρονίου 5 και Ριζάρη, τηλ.: 210-7220063.

Ελευθεροτυπία  20/12/2002