Οικολογική στάση και παραδοσιακή ζωοφιλία

Κ. Χατζημπίρος

Ο σεβασμός προς τη ζωή δεν σημαίνει την άρνηση μιας "απάνθρωπης" φυσικής πραγματικότητας όπου υπάρχουν συμβιώσεις αλλά και ανταγωνισμοί, όπου ο κάθε οργανισμός καταβροχθίζει και καταβροχθίζεται, όπου η ζωή κι ο θάνατος αποτελούν φαινόμενα συμπληρωματικά και αλληλοεξαρτώμενα

Ένα βασικό χαρακτηριστικό που σηματοδοτεί την Οικολογία, τόσο ως επιστήμη όσο και ως φιλοσοφική θέση (ή και ως πολιτική πρόταση) είναι η σύνθεση, η σφαιρική προσέγγιση του συστήματος άνθρωπος - φύση. Και το φαινόμενο της ζωής επομένως έχει για την οικολογική αντίληψη κυρίως την μορφή ενός λειτουργικού συνόλου, όπου το βάρος δίνεται στην ολότητα και η σημασία των επιμέρους τμημάτων παραμένει δευτερεύουσα. Μ' αυτή την έννοια, ο αναμφισβήτητος σεβασμός της Οικολογίας για την ζωή όχι μόνο δεν ταυτίζεται, αλλά και διαφέρει ουσιαστικά από την παραδοσιακή φυσιολατρία και ειδικότερα την ζωοφιλία.

Η στοργή π.χ. προς τα οικόσιτα ή τα κατοικίδια ζώα καλύπτει μεν μια ανθρώπινη ανάγκη αλλά δεν έχει καμιά σχέση με οικολογική αντίληψη. Φυσικά, δύσκολα θα ερχόταν και σε αντίθεση, αφού ο οικολογισμός και η ζωοφιλία συναντώνται συχνά στα ίδια άτομα και πηγάζουν εν μέρει από μια αυξημένη ευαισθησία απέναντι στη φύση και στις φυσικές ισορροπίες. Όμως η Οικολογία δεν ταυτίζεται με οποιαδήποτε στάση οίκτου απέναντι σε μια ζωική μορφή, αλλά απλώς σέβεται την ζωή στα πλαίσια των φυσικών νόμων και δεν αντιτίθεται στο ενδεχόμενο μοιραίο τέλος της. Η ζωή τρέφεται από την ζωή, η φύση είναι αδυσώπητα σκληρή απέναντι στην προσπάθεια του κάθε ζωντανού οργανισμού να επιβιώσει και δεν έχει ελπίδες παρά μόνο όποιος διαθέτει σε ικανοποιητικό βαθμό τις ικανότητες ν' αντιμετωπίσει τους ανταγωνιστές, τους εχθρούς και τις αντίξοες φυσικές συνθήκες. Εξάλλου η γεννητικότητα και η ανάπτυξη της ζωής δεν είναι πάντα πιο ευπρόσδεκτες από τη θνησιμότητα. Η υπερβολική αύξηση ενός πληθυσμού αποτελεί διαταραχή που μπορεί ν' αποβεί καταστροφική και ο θάνατος των υπεράριθμων ατόμων είναι η κατάλληλη οικολογική απάντηση σε τέτοιες κρίσεις. Σχετικά παραδείγματα έχουμε π.χ. σε μια λίμνη, όπου ο υπερβολικός πολλαπλασιασμός ορισμένων αλγών δημιουργεί το φαινόμενο του ευτροφισμού ή σ' ένα δάσος, όπου η υπερβολική ανάπτυξη των φυτοφάγων ζώων μπορεί να προκαλέσει την υποβάθμιση της βλάστησης. Επειδή λοιπόν μας ενδιαφέρει προπάντων η μακροπρόθεσμη διατήρηση των ισορροπιών, η αγάπη της Οικολογίας για τη φύση θάπρεπε να σημαίνει αγάπη μάλλον για το οικοσύστημα παρά για το οποιοδήποτε άτομο ζώου ή φυτού.
Η παραδοσιακή ζωοφιλία εξάλλου είναι εξαιρετικά άνιση και επιλεκτική ως προς τα αντικείμενα της λατρείας της. Στρέφεται αποκλειστικά σχεδόν προς τα πουλιά και θηλαστικά, τους ζωικούς οργανισμούς που προσφέρουν στον άνθρωπο μια ζεστή επαφή, κάνοντας μια διάκριση κάθε άλλο παρά αποδεκτή από οικολογική άποψη. Μπορεί το ζαρκάδι να έχει γλυκά πονεμένα μάτια, αλλά δεν σημαίνει ότι είναι πιο αναγκαίο στη φύση ή ότι έχει μεγαλύτερη ανάγκη προστασίας από ένα τερατόμορφο έντομο.

Και όμως πολύ λίγοι θα στρατεύονταν για την προστασία ενός σπάνιου είδους φιδιού, αγριόχορτου ή μικροοργανισμού, που μπορεί να απειλείται άμεσα με αφανισμό. Ελάχιστοι συγκινούνται από τις βλαβερές και παράνομες πρακτικές ψαρέματος που είναι τόσο καταστροφικές για την θαλάσσια ζωή. Αντίθετα, κατά χιλιάδες οι ζωόφιλοι οικολογιστές ξεσηκώνονται εναντίον του κυνηγιού. Και δεν περιορίζονται βέβαια μόνο στο παράνομο κυνήγι, που πράγματι απειλεί πολλά είδη πουλιών, αλλά καταδικάζουν γενικά το οποιοδήποτε κυνήγι, ακόμα και των ειδών που πλεονάζουν και που επομένως δεν συνιστά οικολογική ζημιά. Η ιδέα ότι ένα ομοιόθερμο ζωντανό θα χύσει το αίμα του από σφαίρα είναι ανυπόφορη σε πολλές ανθρώπινες συνειδήσεις, χωρίς να είναι αναγκαστικά αντιοικολογική.
Οι μονομερείς ζωόφιλες απόψεις ξεχνούν εξάλλου το παλιό ρητό ότι "ακόμα και ο αθώος φυσιολάτρης έχει κάποιο βάρος που φοράει μπότες". Πραγματικά, αμέτρητοι μικροσκοπικοί ζωντανοί οργανισμοί θα συνθλίβουν κάτω από τις σόλες του περιπατητή που κάνει μια οικολογική βόλτα στο δάσος για να θαυμάσει τη φύση και να τραβήξει φωτογραφίες. Κατά ποια οικολογική λογική το λιλιπούτειο μικοαρθρόποδο, που τεμαχίζει τα πεσμένα φύλλα των δένδρων και συνεισφέρει στην αποικοδόμηση της οργανικής ύλης, έχει μικρότερη αξία από την όμορφη πρασινοκέφαλη πάπια: Το δικαίωμα στη ζωή δεν απονέμεται επιλεκτικά και μπορούν επίσης με τα συμπαθητικά ζώα να το διεκδικήσουν και ο βάκιλλος του Κωχ ή ο ιός του ΑΙ 05. Εκείνοι οι ζωόφιλοι που δεν νοιάζονται παρά μόνο για κάποια ζώα που τους αρέσουν, βασίζονται μόνο σε συναισθήματα αλλά δεν μπορούν να επικαλούνται ηθικά, λογικά ή επιστημονικά επιχειρήματα.

Η οικολογική επιστήμη αλλά και η ηθική που απορρέει απ' αυτήν, αναγνωρίζει την ανάγκη επιβίωσης όχι των ατόμων αλλά των ειδών και δίνει την έμφαση στην απρόσκοπτη λειτουργία των οικοσυστημάτων. Ο σεβασμός προς την ζωή δεν σημαίνει την άρνηση μιας "απάνθρωπης" φυσικής πραγματικότητας, όπου υπάρχουν συμβιώσεις αλλά και ανταγωνισμοί, όπου ο κάθε οργανισμός καταβροχθίζει και καταβροχθίζεται, όπου η ζωή και ο θάνατος αποτελούν φαινόμενα συμπληρωματικά και αλληλεξαρτώμενα.

Κάτω από αυτό το πρίσμα νομίζω ότι πρέπει να δει η Οικολογία και μερικά φαινόμενα που προέρχονται από ένα βάρβαρο παρελθόν της σχέσης ανθρώπου - φύσης και τα οποία ξενίζουν στις μέρες μας, όπως είναι π.χ. οι ταυρομαχίες. Όχι βέβαια ότι σήμερα έχει εκλείψει η βαρβαρότητα, το αντίθετο μάλιστα συμβαίνει όταν η σύγχρονη τεχνολογία επιστρατεύεται για το ταχύτερο ξεκλήρισμα της φύσης, όπως π.χ. στην περίπτωση των τροπικών δασών. Η ταυρομαχία είναι ένα κατάλοιπο του παρελθόντος που μπορεί να μας εξοργίζει, αλλά δεν μπορούμε με οικολογικά κριτήρια να ζητούμε την άμεση κατάργηση του. Οι ταυρομαχίες αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ένα σύμβολο του φόβου και του μένους του ανθρώπου, τουλάχιστον του δυτικού και χριστιανικού, απέναντι στην άγρια φύση με την οποία βρίσκεται σε παραδοσιακή διαμάχη.

Μ' αυτή την έννοια, πρόκειται για την αντανάκλαση μιας νοοτροπίας και στάσης που αντιστοιχεί σ' ένα ολόκληρο τρόπο ζωής, επομένως είναι ένα πολιτιστικό στοιχείο. Ο τοπικός πολιτισμός, όπως διαμορφώθηκε από αιώνες κοινωνικής εξέλιξης, απαιτεί την τελετουργική θανάτωση του ταύρου με στόχο το θέαμα, την ψυχαγωγία και την εκτόνωση του συλλογικού απωθημένου. Η κοινωνία έχει ανάγκη να δείξει ότι "η πνευματική υπεροχή του ανθρώπου υποτάσσει το μαινόμενο κτήνος", επειδή στην καθημερινή πάλη του ανθρώπου για την επιβίωση συχνά τα πράγματα συνέβαιναν αντίστροφα. Η βία μπορεί να μην είναι τέχνη αλλά είναι σίγουρα μέρος της κουλτούρας, όσο και το θέατρο ή η γλυπτική. Οι φωνές για λύπηση, επιείκεια, αγάπη προς τον ταύρο αποτελούσαν ανέκαθεν μειοψηφία και μόνο πρόσφατα αποκτούν μεγαλύτερη ισχύ, επειδή πηγάζουν και ενισχύονται από τις πολιτιστικές και ιδεολογικές αλλαγές των τελευταίων 5εκαετιών.

Ωστόσο οι αλλαγές αυτές δεν έχουν ωριμάσει στην τοπική κοινωνία και οι παρεμβάσεις των ξένων ζωόφιλων για να καταργηθούν οι ταυρομαχίες ηχούν περίεργα στους ντόπιους.
Όμως όπως σωστά αναλύεται στο παραπάνω άρθρο, οι ταυρομαχίες σήμερα έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Κάτω από την πίεση των τουριστικών συμφερόντων έχουν γίνει ένα στημένο θέαμα με σκοπό να ελαφρύνουν το πορτοφόλι του ξένου τουρίστα. Μήπως λοιπόν βασικός μας στόχος δεν πρέπει να είναι οι ίδιες οι ταυρομαχίες, αλλά μάλλον ο τρόπος με τον οποίο διεξάγονται σήμερα: θα έπρεπε να γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στην παραδοσιακή ταυρομαχία ως πολιτιστική έκφραση και στη σύγχρονη εμπορευματοποιημένη εκδοχή της.

Ένας λάτρης του είδους, όπως ο Χέμινγουεϊ θα ήταν παράλογο και άδικο να στερηθεί το έστω βάρβαρο θέαμα της "τραγωδίας του θανάτου". Αντίθετα, είναι απαραίτητο να προστατεύονται απ' αυτό οι ανήλικοι θεατές όνο, όπως πολύ σωστά γινόταν παλιότερα, ενώ για ους ενήλικους, οι απαγορεύσεις δεν μπορούν να θεωρηθούν θεμιτό μέσο.

Μόνο μια συστηματική προσπάθεια προπαγάνδας, παράλληλα με την αύξηση της γενικότερης ευαισθησίας της κοινωνίας, μπορεί να οδηγήσει μια μέρα στην φυσιολογική κατάργηση μιας δραστηριότητας που θα είναι πια εκτός εποχής. Τα ίδια εξάλλου ισχύουν και για άλλες σκληρές παραδοσιακές πρακτικές, όπως είναι το κυνήγι. Όμως, αν η λογική επιβάλλει ανεκτικότητα, η καρδιά εξεγείρεται και απαιτεί άμεσες αλλαγές, την εφαρμογή των ιδεών μας "εδώ και τώρα". Και εκείνοι από τους μαχόμενους οικολογιστές που μπορούν να εγκλωβίσουν τον αυθορμητισμό τους στην "τέχνη του εφικτού" είναι βέβαια μειοψηφία.

Περιοδικό ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΖΩΗ
τεύχος 121, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2001