Απορρίμματα: Κυρίως Πρόβλημα Νοοτροπίας

Δυο Εικόνες και κάποιες Σκέψεις[i]

του Αντώνη Ανηψητάκη

Οδηγώ. Στο προπορευόμενο όχημα ο οδηγός πετά έξω διαδοχικά λαδόκολλα, αλουμινένιο κουτάκι, κυπελλάκι καφέ, μπουκάλι νερού.

Να σημειώσω τον αριθμό του, να τον καταγγείλω, να του ζητήσω το λόγο; Δεν έκανα τίποτα απ’ αυτά, μόνο το θυμό μου σκέψεις. Τις παραθέτω, ανάμεσα σε δυο εικόνες.

Ο αστυνομικός έλεγχος, πρόστιμα κλπ. θα μπορούσε βεβαίως να μετριάσει το πρόβλημα. Υπάρχουν δυο Ελλάδες, μια Ελλάδα των χαρτιών, επαρκείς νόμοι, πλήρεις μελέτες και μια εντελώς διαφορετική Ελλάδα της πράξης, γεμάτη πληγές και αυθαιρεσίες. Νόμοι, μελέτες δεν εφαρμόζονται επειδή δεν ελέγχονται.

Οι σύγχρονες υπηρεσίες επίσης θα βοηθούσαν, αν υπήρχαν, σύγχρονα μηχανήματα, να καθάριζαν καθημερινά. Όμως, ποιοι θα πληρώναν; Καμαρώνουν οι κυβερνώντες για ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, 4-5%. Αποκρύβουν όμως ένα σημαντικό μέρους του κόστους. Το κόστος της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος, χωματερές, Ασωπός κλπ. Το κοινωνικό κόστος, ρουσφετάκια, διαπλοκή, διαφθορά, εγκληματικότητα, Ζωνιανά. Ακόμα το κόστος που μεταθέτουμε στις επόμενες γενιές, να ξεβρομίσουν, δουλεύοντας σε πολύ χειρότερες συνθήκες εργασίας και ασφάλισης ένα τόπο πολύ χειρότερο απ’ ότι εμείς παραλάβαμε.

Όμως, πιο αποτελεσματική, πιο οικονομική αντιμετώπιση, θα προέρχονταν απ’ τον ήρωά μου, αν ενστερνίζονταν άλλο σύστημα ιδεών, αν άλλαζε ιδεολογία-νοοτροπία.

Δύσκολο ν’ αλλάξει ενήλιξ ιδεολογία. Πριν 100 χρόνια, πριν την Οκτωβριανή, το σταλινισμό, την κατάρρευση θα ‘ταν σχετικά εύκολο να στρατευτείς σε μια μεγάλη ιδέα. Σήμερα όμως, παρά την απίστευτη βαρβαρότητα που γεννά ο κυρίαρχος καπιταλισμός, ανισότητες, πόλεμοι, παιδική πορνεία, αγοραπωλησία οργάνων, δεν μπορείς 18 μόλις χρόνια μετά το 1989, κι όταν παρακολουθείς την Κίνα στον κομουνιστικό της δρόμο προς τον καπιταλισμό, να πεις ξαναγυρίζω πίσω στο 1917 για να ξαναπαίξω την ιστορία επιλέγοντας μια άλλη βαριάντα.

Όσο κι αν δεν υπάρχουν σήμερα γοητευτικές ιστορικές αφηγήσεις, είναι επιτακτικό να στήσουμε σιγά-σιγά, εμπειρικά, κριτικά, ένα ανοιχτό σύστημα αξιών-ιδεών για να ανταπεξέλθουμε στις προκλήσεις της εποχής. Πρέπει να βρούμε καλύτερους οδηγούς σκέψης, απ’ το «δε βαριέσαι», το «δε θα σώσω εγώ τον κόσμο», το «άλλοι κάνουν πολύ χειρότερα», το «τι θες ρε φίλε, δεν τα πέταξα και στο χωράφι σου».

Μήπως να ξαναδούμε κάποιους κλασικούς, το Μαρξ, το Φρόυντ, το Μότσαρτ αλλά και τους προγόνους μας, υπό το φως των σημερινών συνθηκών πίεσης και θερμοκρασίας; Γιατί τις σημερινές συνθήκες δεν τις έχει ξαναζήσει ο κόσμος, κλιματική αλλαγή, παγκοσμιοποίηση, νέα τεχνολογία.

Γιατί το Μαρξ;

Γιατί χρειάζεται να επαναξιολογήσουμε την πάλη των τάξεων και για όσα συνέβησαν, όπου επιχειρήθηκε να καταργηθεί, αλλά και γιατί σήμερα που απειλείται συνολικά η ζωή στον πλανήτη, μπορεί να καταργηθούν με άλλο τρόπο.

Για να ενσκήψομε στο διαχωρισμό αξίας χρήσης και ανταλλακτικής αξίας των προϊόντων, το θέμα της αποξένωσης του παραγωγού απ’ το προϊόν που παράγει, όταν αυτό προορίζεται να γίνει απλώς εμπόρευμα και κέρδος για το αφεντικό. Προσέχουμε περισσότερο αυτό που παράγουμε όταν προορίζεται για δική μας χρήση. Δυσκολότερα πετάμε κάτι που οι ίδιοι φτιάξαμε. Αλλά και καλύτερα πουλιούνται και εκτιμώνται τα ποιοτικά, βιολογικά, πιστοποιημένα προϊόντα με ονομασία προέλευσης και υπηρεσίες που επενδύουν σε τοπικές παραδόσεις.

Για να ξαναδούμε την αγορά χωρίς φόβο. Η παγκοσμιοποιημένη αγορά μπορεί σήμερα, η τεχνολογία το επιτρέπει, να γίνει το παγκόσμιο γήπεδο αλληλεγγύης των εργαζομένων, που θα συνεκτιμούν στις αγορές τους πέραν της τιμής και των ιδιοτήτων ενός προϊόντος, τον βαθμό που η συγκεκριμένη επιχείρηση που το παρήγαγε προστάτευε τους εργαζόμενους και το περιβάλλον. Μέσα από μια πληροφορία, μια σήμανση, ένα οιονεί κοκκινοπράσινο ISO[ii] .

Γιατί το Φρόυντ;

Γιατί ήταν ο Κολόμβος που ανακάλυψε την ήπειρο της ψυχής, που έχει σοβαρές πολιτικές συνέπειες, που συνήθως υποτιμούμε εστιάζοντας αποκλειστικά στην οικονομία. Πολλά απ’ τα λάθη οφείλονται στα πάθη. Συχνά μια απλή αντιπαράθεση συσκοτίζει τον πολιτικό ορίζοντά μας, μεταθέτει το στόχο μας απ’ το κοινό καλό στην προσωπική, μικροπαραταξιακή επικράτηση. Πόσοι αγώνες δεν έγιναν για ένα προσωπικό γόητρο, για ένα πουκάμισο αδειανό.

Γιατί το Μότσαρτ;

Για να μας θυμίζει ότι η ζωή μπορεί είναι και όμορφη, όπως η μουσική του. Στη θέση του Μότσαρτ κι όλοι, όσοι μπορούν με τη τέχνη τους να μειώσουν το κατά κεφαλήν έλλειμμά μας σε συγκίνηση. Γιατί τα ωραιότερα στη ζωή δεν αγοράζονται. Γιατί συχνά το κατά κεφαλήν περίσσευμα συγκίνησης μπορεί να αναπληρώσει το κατά κεφαλήν έλλειμμα εισοδήματος. Σχετίζεται ο μουσουργός με τον ήρωά μου γιατί δεν μπορώ να τον φανταστώ να πετάει σκουπίδια ενώ το ραδιόφωνό του θα παίζει Μότσαρτ, Χατζηδάκη, Θεοδωράκη.

Κι οι παππούδες μας όμως μπορούν να φανούν χρήσιμοι στη συγκρότηση της νέας νοοτροπίας-ιδεολογίας. Άλλο το παραδειγματικό πρότυπο να το διαβάζεις στα βιβλία, να τ’ ακούς σε δίσκους κι άλλο να το ΄χεις στο σόι σου. Ο τρόπος ζωής τούς διδάσκει χρήσιμα, σύγχρονα νήματα ζωής. Τότε βέβαια δεν διέθεταν τα μέσα για να ανατρέψουν την ισορροπία με τη φύση, τη σχέση τους με τη γη, τη χάιδευαν με τράφους και πεζούλες κι εκείνη τους ανταπέδιδε για αιώνες καρπούς. Τώρα που κάναμε τα όρη σόπατα και της ρίξαμε εκατομμύρια τόνους φυτοφάρμακα, τι ανταπόδοση περιμένουμε;

Εκείνοι αισθάνονταν υπεύθυνοι για το δημόσιο χώρο. Ήταν προέκταση του δικού τους χώρου, τον διαμόρφωναν, τον φρόντιζαν, τον ευπρέπιζαν. Καλντερίμια, πλατείες, βρύσες, εκκλησιές προέκυψαν με την εθελοντική τους εργασία. Όποιος διανοείτο να απαξιώσει το δημόσιο χώρο υφίστατο τιμωρία σκληρή, την ολική περιφρόνηση. Μακάρι σήμερα οι πολίτες να βλέπαμε έτσι το δημόσιο χώρο, με τη συναίσθηση δηλαδή ότι η ποιότητα της ζωής μας εξαρτάται κυρίως απ’ αυτόν. Κι αν δεν μπορούσαμε να τους συνοριστούμε στον εθελοντισμό τους, ας κάναμε έστω τα ελάχιστα, να κατεβάζουμε τα σκουπίδια μας στην ώρα που πρέπει και να τα ξεδιαλέγουμε σωστά όταν έρθει και στον δήμο μας η ανακύκλωση.

Οι παππούδες μάς δείχνουν επίσης πως η συντήρηση μπορεί να είναι μια προοδευτική υπόθεση. Εργαλεία, σπίτια, αντικείμενα που αγόραζαν φρόντιζαν να είναι γερά, παρέτειναν τη ζωή τους με επιμελημένη συντήρηση, έδιναν βάρος στην ουσία, περιτύλιγμα εξ άλλου δεν υπήρχε. Σήμερα αντίθετα, στο απόγειο του καταναλωτισμού, δίνουμε βάρος στο καινούργιο, στη φιγούρα, στον εγκαινιασμό των έργων, υποτιμούμε ποιότητα και συντήρηση.

Οι παππούδες μάς δείχνουν ακόμη την αξία της εξοικονόμησης. Δύσκολα πετούσαν. Στην οικιακή τους οικονομία, η ανακύκλωση πλήρης, φρόντιζαν να μην καταναλώνουν τίποτα περίσσο, ούτε σπίρτο, κι όταν ήρθε το ρεύμα η οικονομία ήταν απόλυτη. Οδηγός τότε ήταν η ανέχεια, σήμερα οδηγός για μια ανάλογη στάση είναι η ανάγκη σωτηρίας του πλανήτη. Την εποχή της έπαρσης, πολιτισμένος εθεωρείτο ο λαός που ήταν πρώτος στην κατανάλωση, νερού, ενέργειας. Σήμερα πολιτισμένος θεωρείται αυτός που μαθαίνει να εξοικονομεί.

Ένας άλλος τρόπος να εκτιμήσουμε τους παππούδες μας, είναι να τους δούμε με τα μάτια κάποιων ξένων. Τι έχουν τα έρμα και πουλάνε; Όλα κείνα τα πετρόχτιστα, που έχτισαν χωρίς μηχανικούς και πολεοδομίες, αυτά που εγκατέλειψαν οι γονείς μας και η πολιτεία, αυτά στους ερειπωμένους οικισμούς, που έρχονται τώρα οι ξένοι, τ’ αγοράζουν, τ’ αναστηλώνουν, διατηρώντας την πέτρα και προτιμώντας γήινα υλικά.  Γιατί το κάνουν, γιατί αφήνουν Λόνδρες και Παρίσια κι έρχονται να ζήσουν εδώ; Στο σύγχρονο κόσμο, με τη υποβάθμιση της ζωής στη μεγαλούπολη, αλλά και με τις δυνατότητες που διαθέτει η νέα τεχνολογία, ο πολιτισμένος δυτικός άνθρωπος μπορεί κάλλιστα να δουλεύει στο ανακαινισμένο σπίτι του παππού και να διαχειρίζεται την επιχείρησή του μέσα απ’ τον υπολογιστή, να γράφει το βιβλίο του, αν είναι συγγραφέας, μυρίζοντας θυμάρι, δίπλα απ’ τα αρχαία αγκωνάρια, να απολαμβάνει την αίσθηση ότι ζει σ’ ένα τόπο που διάλεξαν οι θεοί, αλλά και να διασκεδάζει ευχερέστερα την αγωνία του για την κλιματική αλλαγή. Ίσως πιστεύει πως πλησιάζει ο καιρός που θα αξίζει περισσότερο το να ξέρεις να ξεδιαλέγεις χόρτα, απ’ το να πατάς κουμπιά στους ουρανοξύστες του Μανχάταν.

Αυτά λοιπόν τα ερείπια, αυτές τις αρχαιότητες, αυτή τη φύση της Κρήτης εν προκειμένω, αυτές τις περιοχές Natura, βαλθήκαμε να τις ρημάξουμε με θηριώδεις επενδύσεις. Άλλες για μαζούτ, άλλες για containers, άλλες για χιλιάδες κλίνες με εκατοντάδες πισίνες και γήπεδα γκολφ. Είναι επιθυμητή αυτή η ανάπτυξη; Σήμερα στον κόσμο γίνεται χαμός με το νέο κινητό της Apple, το i-phone. Τι χρειάζεται όμως περισσότερο ο σύγχρονος άνθρωπος, το i-phone ή την i-crete, την i-greece.

Αναρωτιέμαι αν οι παππούδες μας χρησιμοποίησαν ποτέ τη λέξη ανάπτυξη. Για το «αειφόρος» το μοδάτο επίθετο που εσχάτως βάζουμε μπροστά υποκριτικά για να εξωραΐσουμε την κατηφόρο πορεία μας, βάζω στοίχημα πως δεν το χρησιμοποιούσαν. Αλλά ούτε για ανάπτυξη νομίζω μιλούσαν. Προτιμούσαν φαντάζομαι τη λέξη προκοπή. Μια έννοια πιο πλούσια, πιο ανθρώπινη, πιο υγιή.

Κλείνω με την αισιόδοξη εικόνα. Ήταν το καλοκαίρι του 2006, κατέβαινα υποψήφιος Νομάρχης θέλοντας να φέρω το Λασίθι στην Πλώρη, που γνώρισα στη Γεράπετρο ένα ζευγάρι. Τη Μαρία και το Μάκη. Κλείσαμε ραντεβού να συζητήσουμε να μπει κάποιος στο ψηφοδέλτιό μου. Πήγα σπίτι τους, στον Άσπρο Ποταμό, μια παλιά αγροικία που αναστήλωσαν με προσωπική εργασία πριν κάμποσα χρόνια και στέγασαν την αγάπη και τη τέχνη τους. Ποια ήταν η τέχνη τους; Να παίρνουν «σκουπίδια» της φύσης, όπως κορμούς δέντρων ή ξύλα από ναυάγια που ξεβράζει η θάλασσα και να κάνουν μ’ αυτά τέχνη εμπνεόμενοι από την φύση που ως όαση περιβάλλει το σπίτι τους. Δεν μπήκε τελικά κανείς τους στο ψηφοδέλτιο, όμως εγώ έφυγα από κει πλούσιος κι ονειρεύτηκα τη στιγμή που θα μπορούσα να συστήσω και να εισακουστώ, τα παιδιά του δημοτικού της περιοχής, να κάνουν μια εκπαιδευτική επίσκεψη σ’ αυτό το σπίτι-ατελιέ. Για να μάθουν από μικρά να αξιολογούν τα ελάχιστα και τα ουσιώδη της ζωής.

Δαίμων της Οικολογίας

 τ. 78, 1/08