Η αξιοποίηση του χώρου του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού: Ο έλεγχος της ανάπτυξης - Θεσμοί προστασίας Περιβάλλοντος[i]

Μαργαρίτα Καραβασίλη

Στην Αθήνα, εκτός της έντονης ατμοσφαιρικής ρύπανσης που εξακολουθεί να κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα, η απουσία χώρων πρασίνου αποτελεί έναν ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα της υποβάθμισης της ποιότητας του αέρα και της ζωής, αλλά και της δημιουργίας του φαινομένου των «θερμικών νησίδων», δηλαδή της υπερθέρμανσης της πόλης, με πολύ υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι. Η δημιουργία μεγάλων και μικρών χώρων πρασίνου στον ιδιαίτερα πυκνό αστικό ιστό της Αθήνας θα μπορούσε να μειώσει τη μέση θερμοκρασία τουλάχιστον κατά 1-3 βαθμούς Κελσίου και θα αντιστάθμιζε την πυκνή δόμηση.  

Η περίπτωση αστικών περιοχών που αλλάζουν χρήση και απελευθερώνονται (βιομηχανικές περιοχές, αποθήκες, αεροδρόμια, κλπ.) αποτελούν χρυσή ευκαιρία για ευρύτερες αναπλάσεις και κυρίως για τη δημιουργία χώρων πρασίνου που έχουν ευεργετικές ιδιότητες για το αστικό περιβάλλον, ιδιαίτερα στις μέρες μας που η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι προτεραιότητα και συνδυάζεται με μέτρα ενεργειακής απόδοσης στο αστικό περιβάλλον.

Στην Αθήνα, η απελευθέρωση του χώρου του αεροδρομίου του Ελληνικού αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για να αποκτήσει η πόλη ένα μεγάλο μητροπολιτικό πάρκο, έναν υπερτοπικό πόλο πρασίνου, αναψυχής και πολιτισμού, που σε συνδυασμό με άλλους μικρότερους μπορεί να εκτονώσει βασικές ανάγκες ελεύθερου χρόνου των πολιτών. Η θέση, η έκταση και η γεωμορφολογία του Ελληνικού, παρά το γεγονός ότι δεν βρίσκεται στο κέντρο, είναι εξαιρετικά ευνοϊκή δεδομένου ότι εκτείνεται σε προέκταση του ορεινού όγκου του Υμηττού κατά μήκος του θαλάσσιου μετώπου προς τον Σαρωνικό και διαθέτει εύκολη πρόσβαση με μεγάλους κυκλοφοριακούς άξονες και μέσα μαζικής μεταφοράς.

Αυτό που σήμερα αποτελεί ένα μείζον ζήτημα είναι να διασφαλισθεί ο ευνοϊκότερος και ο πλέον βιώσιμος τρόπος προσέγγισης κάθε διαδικασίας σχεδιασμού του Πάρκου, καθώς και η επιλογή συμβατών χρήσεων, ώστε να αποτελέσει πρότυπο παράδειγμα μιας μεγάλης οικολογικής παρέμβασης στην πόλη, ακολουθώντας μια βιοκλιματική προσέγγιση και τις σύγχρονες αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Εκεί πρέπει να εστιαστεί η συζήτηση προκειμένου να διασφαλισθεί κοινωνική και πολιτική συναίνεση, στη βάση συγκριτικής μελέτης συναφών πολεοδομικών ιδεών και στρατηγικών σχεδιασμού και ενσωμάτωσης του χώρου στην περιοχή της μητρόπολης, ώστε να αποκτήσει αναγνωρίσιμη ταυτότητα και να επηρεάσει μακρο-γεωγραφικές αποφάσεις. Στη βάση του προβληματισμού βρίσκεται η εμπειρία από ανάλογες μετατροπές ή αναπλάσεις μεγάλης κλίμακας που ανέδειξαν τον πρωταρχικό ρόλο κάθε νέου μεγάλου δημόσιου χώρου στην ποιότητα ζωής.

Τα πιο γνωστά αστικά πάρκα της τελευταίας δεκαετίας (La Villete, Παρίσι ή Val d Hebron, Βαρκελώνη) δεν υπερβαίνουν τα 500 στρ. Πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις απαιτήθηκαν για τα σύγχρονα θεματικά πάρκα τύπου Disneyland, που συμπληρώνονται από ικανό δίκτυο υποδομών και εξοπλισμών (επιμέρους θεματικά πάρκα, ξενοδοχεία, συνεδριακά κέντρα, χώρους στάθμευσης, κ.ά.). Η  περίπτωση του Ελληνικού μπορεί να παρομοιασθεί με την περίπτωση μετατροπής του αεροδρομίου του Μονάχου σε πάρκο, που «μοιράστηκε» σε τρία μέρη: ένα νέο εκθεσιακό πάρκο, μια οικιστική περιοχή με εξυπηρετήσεις και ένα καθεαυτό πάρκο, περίπου 2000 στρεμμάτων το καθένα.

Ωστόσο, δεδομένου ότι το Ελληνικό βρίσκεται στην Αθήνα, πόλη με ελάχιστο πράσινο, δεν μπορεί να εξετάζεται η όποια επιλογή απομείωσης της έκτασης με την μετατροπή της σε οικιστική, αλλά να εστιάζουμε στην ανάγκη αποκατάστασης της διαταραγμένης σχέσης φύσης - πόλης, που σήμερα αποτελεί ένα δίπολο σύνθεσης υπό νέους και σύγχρονους όρους. Η μετατροπή του Ελληνικού σε Πάρκο αποτελεί βασικό στοίχημα, εννοιολογικά και λειτουργικά πάνω στο τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει ένα σύγχρονο πάρκο τέτοιας κλίμακας, μεγάλου μεγέθους, για μια πόλη όπως η Αθήνα και που δεν θα είναι αντιγραφή ή μίμηση μιας λογικής Disneyland ή η επαναφορά μιας ιδέας πάρκου που είναι ξεπερασμένη.

Εξυγίανση τυχόν ρυπασμένων εδαφών

Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες στις περιοχές αεροδρομίων που έχουν καταργηθεί διεθνώς διαπιστώθηκε ρύπανση του εδάφους και των υπόγειων νερών από διαρροές των δεξαμενών καυσίμων και χημικών, ακόμη και σε περιοχές που βρίσκονταν αρκετά μακριά από αυτά. Στο πλαίσιο αυτό η Πολιτεία οφείλει να εξετάσει προσεκτικά το βαθμό και το είδος της τυχόν ρύπανσης[ii] πριν από τις τελικές αποφάσεις για τη διαμόρφωση του χώρου. Εφόσον παρατηρηθούν υπολλείμματα ρύπανσης από την προηγούμενη χρήση πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος καθαρισμού της και η αποκατάσταση των εδαφών σε σχέση με τη νέα χρήση της έκτασης.[iii] 

Στην περίπτωση της μελέτης που έγινε με ευθύνη του ΥΠΕΧΩΔΕ δεν φαίνεται να έχει διερευνηθεί η ρύπανση του εδάφους ή/και των υπόγειων νερών. Αντίθετα το ΥΠΕΧΩΔΕ υποστηρίζει  ότι μόλις αρχίσει η κατασκευή των έργων- η εκτίμηση είναι για το 2009- θα γίνουν και οι απαραίτητες μελέτες και αν εντοπιστεί ρύπανση θα γίνει απορρύπανση. Αυτό είναι λάθος. Οι μελέτες απαιτούν πολύ χρόνο. Το ίδιο και τα έργα εξυγίανσης, σε περίπτωση κατά την οποία βρεθούν τοξικές ουσίες στο έδαφος και το νερό. Έτσι, η πίεση του χρόνου προκειμένου να παραδοθεί το έργο εντός του χρονοδιαγράμματος δεν θα επιτρέψει να γίνει σε βάθος έρευνα με ότι αυτό συνεπάγεται για την υγεία του κόσμου.

Η βιοκλιματική – περιβαλλοντική προσέγγιση

Σήμερα σε όλες τις πόλεις ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε να αναπτύξουμε ή να ξανασχεδιάσουμε τις πόλεις μας είναι ακριβώς γύρω από τους δημόσιους ανοικτούς χώρους με πρωταρχικό στοιχείο τη διαμορφωμένη φύση. Η εναλλακτική προσέγγιση στον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό βασίζεται πάνω σε μια ευρύτερη οικολογική αντίληψη που συνδέει την αστική ανασυγκρότηση με την βιοκλιματική προσέγγιση ιδιαίτερα για χώρους πρασίνου, που είναι σημαντικοί και για τη βιοποικιλότητα των πόλεων. Ο σχεδιασμός πρέπει να προστατεύει τα σημαντικά ενδιαιτήματα από την αστική ανάπτυξη και να προωθεί την βιοποικιλότητα, ενσωματώνοντάς την στον ιστό της πόλης. Η επαφή των κατοίκων των πόλεων με την άγρια πανίδα και χλωρίδα τούς ευαισθητοποιεί σε μεγάλο βαθμό σε ευρύτερα περιβαλλοντικά θέματα.που συμβάλλει στην ποιότητα ζωής.

Το Πάρκο του Ελληνικού πρέπει να αποτελέσει ένα παράδειγμα πρότυπης παρέμβασης σε αστικό χώρο με την μετατροπή του σε ένα ζωτικό χώρο πρασίνου που μπορεί να έχει, σε τμήματά του, ακόμη και τα χαρακτηριστικά ενός μεγάλου αστικού δάσους. Το ενδιαφέρον από πλευράς μορφολογικής οντότητας είναι ότι σε αντίθεση με τα αστικά πάρκα ή τους κήπους που είναι ουσιαστικά σκαμμένοι μέσα στον πυκνό αστικό ιστό ως ελεύθεροι σχεδιασμένοι χώροι φυσικοί, πράσινο, στην περίπτωση των αστικών δασών έχουμε συμπαγείς μάζες, πυκνές μάζες πρασίνου, φυτικές, μέσα στις οποίες σκάβουμε εκτάσεις, οι οποίες αφορούν σε μια σειρά από άλλες δραστηριότητες και κτίρια υποδομής. Η καινοτομία του σχεδιασμού πρέπει να βασίζεται στην εφαρμογή ενός περιβαλλοντικά βιώσιμου σχεδιασμού, που θα ευαισθητοποιεί τον πολίτη μέσα από τη χρήση αρχών βιοκλιματικού-ενεργειακού σχεδιασμού, χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και εν γένει καθαρών τεχνολογιών προστασίας του περιβάλλοντος για τη διαχείριση του νερού και των αποβλήτων.

Πρώτο βήμα αποτελεί η υλοποίηση μιας στρατηγικής φύτευσης υψηλού πρασίνου για την μελλοντική δημιουργία του αστικού δάσους που θα αποτελέσει τον βασικότερο πόλο έλξης και θα συμβάλλει στη δημιουργία μιας ιδιαίτερα ελκυστικής περιοχής που θα βελτιώσει σημαντικά τις μικροκλιματικές συνθήκες.

Δεύτερο βήμα αποτελεί η αποτελεσματική επιλογή φύτευσης και χρήσης της δενδροφύτευσης με σκοπό την εξασφάλιση σκιασμού και φυσικού αερισμού που θα δημιουργήσει βιώσιμους χώρους για τους ανθρώπους, τον περιορισμό της ηχητικής ρύπανσης και ρύπανσης του αέρα, καθώς και η μελέτη χρήσης στοιχείων νερού, που θα δημιουργήσουν ένα δυναμικό αστικό τοπίο.

Τρίτο βήμα αποτελεί η επιλογή των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν ή των επιφανειών των κτιρίων που υφίστανται ή θα δημιουργηθούν για τους σκοπούς των θεματικών πάρκων, καθώς και των συστημάτων και τεχνικών σκίασης, δροσισμού, ηχοπροστασίας, κλπ., που θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην άνεση που θα προσφέρει ο χώρος, με γνώμονα βεβαίως τη βλάστηση που έχει δύο βασικές επιδράσεις στο χώρο, όπως η σκίαση της ακτινοβολίας χαμηλού μήκους κύματος (η πλειοψηφία των φυλλοβόλων δέντρων έχουν πολύ χαμηλή διαπερατότητα στην ολική ηλιακή ακτινοβολία το καλοκαίρι, 2-5%) και η διατήρηση της επιφανειακής θερμοκρασίας των φυλλωμάτων κοντά την θερμοκρασία του αέρα, που σημαίνει 20-35% χαμηλότερα από τις επιφανειακές θερμοκρασίες των υλικών που χρησιμοποιούνται συνήθως, όπως άσφαλτος, πλάκες σκυροδέματος, κ.ά. 

Τέταρτο βήμα αποτελεί η εξασφάλιση οπτικής και ακουστικής άνεσης, που έχουν επίσης άμεση σχέση με την ακτινοβολία και υφή των υλικών, αλλά και άλλες παραμέτρους, στη βάση της εξέτασης κάθε πηγής ήχου, ώστε να προσδιορισθούν οι επιδράσεις που έχουν στον χώρο όπως αντήχηση, διακριτοί ήχοι, υπόβαθρο ήχου και μοτίβο ανάκλασης. Την καλλίτερη μείωση την προσφέρει το φυτικό υλικό σε αντίστοιχους συνδυασμούς με τον ανεμοφράκτη.

Πέμπτο βήμα: Η ανασύσταση και διαμόρφωση των υφιστάμενων ρεμάτων, που θα προσδώσουν ακόμη πιο σημαντικά οφέλη στη λειτουργία του δάσους – πάρκου και θα συμβάλλουν στο φυσικό δροσισμό και στην εξοικονόμηση νερού, ενώ θα λειτουργούν ως ταμιευτήρες συλλογής των όμβριων υδάτων για να αντιμετωπιστεί το θέμα της άρδευσης του Πάρκου.

Η μετατροπή μιας έκτασης τέτοιου μεγέθους όσου το αεροδρόμιο του Ελληνικού, απαιτεί πάνω απ όλα μια πολιτική συναίνεση, ένα κοινό υπόβαθρο σχετικά με αυτό που θα λέγαμε μητροπολιτικό αστικό πάρκο, που μπορεί να αποτελέσει το σημείο μιας πλατιάς δημοκρατικής συζήτησης ανάμεσα στους ενδιαφερόμενους φορείς και στους κατοίκους της πόλης, μιας μελέτης διαπραγμάτευσης μεταξύ των ενδιαφερόμενων φορέων. Man’s energy and health depend in large measure on the direct effects of his environments.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 79, 2/08