Από την Οικονομία στην Οικολογία

Το Αόρατο Χέρι της Αγοράς Αγγίζει το Περιβάλλον[i]

Βάσω Κανελλοπούλου

Στη Θεσσαλονίκη, είχαν παραμείνει και απειλούσαν την υγεία των κατοίκων, 1700 τόνοι τοξικών  χημικών αποβλήτων  στο χώρο του παλιού εργοστασίου της Διάνα που έχει κλείσει. Η κυρίαρχη οικονομική   σκέψη αυτή τη ρύπανση την αποκαλεί εξωτερικό κόστος και δεν την μετρά. Ετσι δεν την συμπεριλαμβάνει στους υπολογισμούς της. Ως αποτέλεσμα το ιδιωτικό κόστος εμφανίζεται μικρότερο από το πραγματικό και ο μηχανισμός της αγοράς λαμβάνει λανθασμένα σήματα. Σε σχέση λοιπόν με την περιβαλλοντική ρύπανση  το γνωστό Αόρατο Χέρι της Αγοράς που μας περιέγραψε ο Άνταμ Σμιθ από τον 18ο αιώνα παρουσιάζει έντονη δυσλειτουργία.  Το τεράστιο κόστος της απορρύπανσης  μεταφέρεται συνήθως στο Δημόσιο Τομέα και στη συνέχεια μετριέται ως πλούτος ….. Τα 2,4 εκατ ευρώ που βγήκαν από το δημόσιο ταμείο για τη μεταφορά της ρύπανσης μακρυά από τον οικιστικό ιστό της Θες/νίκης αυξάνουν το ΑΕΠ της χώρας.

Αυτή η εξαιρετικά προβληματική σχέση οικονομίας και οικολογίας αντανακλάται επίσης και στο γνωστό σκάνδαλο του Ασωπού ποταμού που τις τελευταίες δεκαετίες έχει χρησιμοποιηθεί ως οχετός από 180 βιομηχανίες. Το απίστευτα επικίνδυνο εξασθενές χρώμιο  βρίσκεται τώρα στο πόσιμο νερό της πόλης των Οινοφύτων. Τα χρήματα που θα ξοδευθούν θα μετρήσουν ως πλούτος της Ελλάδας.  Με πιο απλά λόγια η δυστυχία των κατοίκων των Οινοφύτων, η μείωση της ευημερίας τους η απειλή για την υγεία τους μετριέται ως κάτι θετικό κατ επιταγή της κυρίαρχης οικονομικής σκέψης και των δεικτών που έχει υιοθετήσει.

Είναι σαφές ότι ο τρόπος που μετρούμε τον πλούτο πρέπει τάχιστα να αναθεωρηθεί. Με τα σημερινά δεδομένα οι φυσικές καταστροφές όπως αυτή του Τυφώνα Κατρίνα στη Ν. Ορλεάνη ή η ακόμα χειρότερη με το τσουνάμι στην Ασία που άφησε 250.000 νεκρούς, μέτρησαν θετικά στο δείκτη της ανάπτυξης. ( λόγω των επενδύσεων για έργα  επανόρθωσης).

Ενώ λοιπόν οι επιπτώσεις των φυσικών και των τεχνητών περιβαλλοντικών καταστροφών μετρώνται σαν να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη άλλες ζωτικές για την ευημερία μας δραστηριότητες και στάσεις ζωής  όπως πχ  η εξοικονόμηση ενέργειας  η προφύλαξη της υγείας, η μη ρύπανση και η διατήρηση της μελλοντικής δυνατότητας απόδοσης των φυσικών πόρων δεν συνεισφέρουν στο ΑΕΠ . Πχ. η πρόληψη της ρύπανσης στον Ασωπό, εν μέρει, δεν θα εθεωρείτο ανάπτυξη. Η υγεία του εδάφους, η καθαρότητα του νερού και του αέρα, δεν παίζουν ρόλο στους κυρίαρχους οικονομικούς δείκτες  όπως δεν παίζει και η υγεία των ανθρώπων. (Και στην εποχή μας ότι δεν μετριέται είναι σαν να μην έχει αξία).

Ποια είναι λοιπόν η λύση; Μήπως αν συμπεριληφθούν  περιβαλλοντικοί ανθρωπιστικοί και πολιτιστικοί δείκτες θα λυθεί το πρόβλημα της  κακομεταχείρισης του περιβάλλοντος από ορισμένες οικονομικές δραστηριότητες; Η απάντηση είναι, και ναι αλλά, και όχι. Ναι, γιατί σίγουρα θα είναι ένα λιθαράκι προς την κατευθυνση μιας διαφορετικής θέασης του κοινωνικού γίγνεσθαι. Θα είναι ένας παράγων που θα βοηθήσει στη μετάβαση σε ένα νέο τρόπο σκέψης σχετικά με το περιβάλλον και την εν γένει ποιότητα ζωής.

Όμως, την ειδοποιό διαφορά, θά την κάνει μόνο η βαθειά αλλαγή τρόπου σκέψης (έτσι ώστε στους νόμους της οικονομίας να συμπεριλαμβάνεται η λογική της φύσης)..

 Η πληρέστερη μέτρηση απλά θα βοηθήσει. Αρκεί να μη τη δούμε ως πανάκεια αρκεί να κρατήσουμε το δικαίωμα να μη μετράμε τα πάντα. Κάποιοι φυσικοί κοινωνικοί και πολιτιστικοί πόροι, να παραμείνουν εκτός μέτρησης εκτός ανταλλακτικής αξίας εκτός αγοράς, να τους περιβάλλουμε με την απόδοση μιας κοσμικής ιερότητας, όπως οι αρχαίοι είχαν τα ιερά άλση που δεν τα άγγιζε κανείς. 

Σήμερα η έννοιες του αλάθητου  και της ιερότητας τείνουν να αποδοθούν σε κάποια συμβατικά εργαλεία όπως οι νεοφιλελεύθεροι οικονομικοί δείκτες. Οι οικονομικοί δείκτες έχουν ξεπεράσει τα όρια της χρήσης τους, δεν αποτελούν πια εργαλεία αλλά ιδεολογίες που ντύνονται και με ηθικό-συμβολικό ένδυμα, έτσι ώστε να βαδίζουν προς την ιερότητα εκτοπίζοντας από αυτήν τα δημόσια περιβαλλοντικά αγαθά. Ενώ ο σκοπός είναι η ευημερία, τα εργαλεία έχουν αντικαταστήσει το σκοπό..

Η γαλλική εφημερίδα Λε Μοντ, παρουσίασε στις 23/1/2002 κύριο άρθρο με τίτλο

ΚΑΤΩ η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν)

Ένα απόσπασμα:

“Είναι πλέον καιρός να απομυθοποιήσουμε την αφομοίωση του πλούτου στο ΑΕΠ και την αφομοίωση της προόδου στην ανάπτυξη έτσι όπως αυτή  μετριέται.

Εχουμε ικανά επιχειρήματα και αριθμούς, για να αξιολογήσουμε διαφορετικά την ποιότητα της ζωής και τον οικονομικό και μη οικονομικό πλούτο που διαθέτει  μια χώρα. Ακόμα και εντός του κόσμου της οικονομικής σκέψης οι αβεβαιότητες εμφανίζονται τεράστιες. Η δικτατορία του ΑΕΠ είναι παράνομη σε όλα τα επίπεδα. Στο ηθικό στο φιλοσοφικό ακόμα και στο οικονομικό.”

Ο Πατρίκ Βιβερέ στην εισήγησή του προς τη Γαλλική Κυβέρνηση το 2002, με τίτλο «   «Αναθεωρείστε τον Πλούτο» αναφέρεται στους οικονομικούς  δείκτες ως παραπλανητικό θερμόμετρο που δίνει λάθος ενδείξεις σχετικά με την κατάσταση του ασθενούς.

Βέβαια για να αλλάξει η μέτρηση της Ευημερίας, δεν χρειάζεται να ξαναεφεύρουμε τον τροχό. Μεγάλοι οικονομολόγοι και άλλοι διανοητές έχουν κάνει σοβαρές προτάσεις. Υπάρχουν επίσης έγκυρα επιστημονικά περιοδικά με θέμα τα οικονομικά του περιβάλλοντος που λειτουργούν εδώ και μια εικοσαετία. Υπάρχουν και οι ερευνητές του ΟΗΕ που έχουν κάνει πολύ χρήσιμες συνθέσεις στον τομέα της σύξευξης οικονομίας και οικολογίας. Τέλος  η έννοια “Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων”  κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος και ενσωματώνεται στον προβληματισμό.

Παρόλη όμως την παραγωγή σκέψης και προτάσεων τίποτα από τα παραπάνω δεν έχει ακόμα μπει στην κυρίαρχη πολιτική σκηνή. Πχ ας αναφερθούμε στους  “οικονομολόγους  της Ευημερίας”, Καρλ Πολάνυ (Karl Polanyi) και Αμάρτια Σεν (Amartya Sen- βραβείο νόμπελ 1998) οι ιδέες των οποίων μελετώνται δυστυχώς περισσότερο από κοινωνιολόγους και πολιτικούς επιστήμονες και λιγώτερο από οικονομολόγους. Ο ΚΠ είχε  προφητικά μιλήσει για την μετεξέλιξη της οικονομίας της αγοράς σε κοινωνία της αγοράς.

Πρόκειται για το φαινόμενο που εξελίσσεται  ταχύτατα  σήμερα μπροστά στα μάτια μας. Η οικονομική σφαίρα εξορμά έξω από τα όριά της και καλύπτει πολλές  κοινωνικές δραστηριότητες και δημόσια αγαθά, που αρχικά δεν είχαν ανταλλακτικό χαρακτήρα. Η οικογένεια με τα παιδιά δεν θα πάει το Σάββατο στο πάρκο να παίξει μπάλα, να πάρει καθαρό αέρα. Θα πάει στο πολυκατάστημα και αλοίμονο αν δεν ξοδέψει, γιατί τότε τα παιδιά θα νοιώθουν δυστυχισμένα.  Η παραλία θα κλείσει και θα λειτουργεί με εισιτήριο και το πρώην αεροδρόμιο του Ελληνικού θα τσιμεντωθεί σε μεγάλο βαθμό. Αν το Ελληνικό τσιμεντωθεί θα μετρήσει ως πλούτος στους δείκτες της ανάπτυξης αλλά ο Αθηναίος στον οποίον αναλογούν ελάχιστα τετραγωνικά πρασίνου σύμφωνα με τα διεθνή στάνταρντ, πάλι  δεν θα  έχει που να πάει τα παιδιά του το ΣαββατοΚυριακο χωρίς να μποτιλιαριστεί στις εξόδους της πόλης.

Στην κοινωνία είχε αρχικά επικρατήσει η άποψη ότι υπάρχει δίλημα ή περιβάλλον ή ανάπτυξη. Φυσικά το δίλημα είναι υπαρκτό αν μιλάμε για οικονομική μεγένθυση χωρίς ποιοτικά κριτήρια, αν μιλάμε για την ανάπτυξη έτσι όπως μετριέται σήμερα..

 Με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης ή αλλιώς της αειφορίας, που  υιοθετήθηκε  αργότερα απο διεθνείς οργανισμούς και από την Ευρ. Ένωση, έγινε προσπάθεια να συνδυασθούν αρμονικά το περιβάλλον και η ανάπτυξη, η οικολογία και η οικονομία. Επειδή όμως αυτό έγινε μηχανιστικά, και εργαλειακά χωρίς αλλαγή τρόπου σκέψης χωρίς κατανόηση της πραγματικής σχέσης περιβάλλοντος και ευημερίας, οι πολύ σημαντικές έννοιες βιώσιμη ανάπτυξη και αειφορία έχουν για πολλούς δυστυχώς ήδη απαξιωθεί. Τις πιπιλίζουν ως καραμέλα στις διάφορες μελέτες χωρίς να υπάρχει ουσιαστικό αντίκρυσμα που να εκφράζεται με διαφορετική δράση. Η βιώσιμη ανάπτυξη θα έπρεπε να περιορίζει το μακρύ χέρι της αγοράς, στα όριά της. Δεν θα έπρεπε να βασίζεται μόνο τους μηχανισμούς της για να λύσει τεράστια προβλήματα όπως αυτό του κλίματος. Η κλιματική μεταβολή αποτελεί πρόβλημα που δημιουργήθηκε από την ιερή προσήλωση αποκλειστικά στους μηχανισμούς της αγοράς και βέβαια δεν μπορεί να λυθεί με τον ιδιο τρόπο σκέψης (όπως ήδη μας δείχνουν οι αποτυχίες με τα βιοκαύσιμα).

Το 2006, η περίφημη έκθεση του οικονομολόγου Στερν για την κλιματική αλλαγή, τόνισε ότι πρόκειται για αποτυχία της αγοράς και ότι  αν δεν λάβουμε σοβαρά μέτρα για το κλίμα θα αντιμετωπίσουμε παγκόσμια οικονομική ύφεση.  Για πρώτη φορά η κυρίαρχη οικονομική ελίτ που επηρεάζει τους πολιτικούς παραδέχθηκε ότι δεν θα υπάρξει πλέον οικονομική ανάπτυξη έστω όπως εκείνοι την εννοούν, αν δεν προστατευθεί το περιβάλλον και στη συγκεκριμένη περίπτωση αν δεν προστατευθεί η ατμόσφαιρα της γης από τα αέρια θερμοκηπίου που ανέμελα της ρίχνουμε κάθε μέρα. Με το πρόβλημα του κλίματος, το επιχείρημα του διλήμματος «ή περιβάλλον ή ανάπτυξη» καταρρίφθηκε οριστικά. Ενώ πολλοί θεωρούσαν, ότι μπορούμε να έχουμε ανάπτυξη χωρίς σεβασμό στο περιβάλλον,  με την πάροδο του χρόνου, η πραγματικότητα έγινε ορατή.

Η αντίληψη του  χρόνου αποτελεί καθοριστικό παράγοντα διαφοράς μεταξύ  οικολογίας και οικονομίας. Οι οικονομικοί υπολογισμοί είναι βραχυπρόθεσμοι σε σύγκριση με  τις πολυπλοκότερες διαδικασίες της φύσης που οι αλλαγές τους εκφράζονται πολύ αργότερα μετά από συνεχή σωρευτική διαδικασία. Γι αυτό και οι νομικές αρχές της πρόληψης και της προφύλαξης έχουν τεράστια κοινωνική περιβαλλοντική και οικονομική σημασία. Μας προφυλάσουν από αρνητικές επιπτώσεις  που θα καταγραφούν αργότερα, όπως συνέβη με τον αμίαντο ή οπως συμβαίνει τώρα με την υπερθέρμανση του πλανήτη.

Η έννοια του χρόνου στις οικονομικές αποφάσεις πρέπει να τροποποιηθεί. Από εδώ και πέρα στις επιλογές των παραγωγών και των καταναλωτών πρέπει να περιλαμβάνονται και μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα κριτήρια. Να συνεκτιμάται ο πλήρης «κύκλος» ζωής ενός προϊόντος, δηλαδή  οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στα στάδια παραγωγής, διακίνησης, χρήσης και  μετά το τέλος της χρήσης. Η  τελική επιλογή να επιβραβεύει τις μικρότερες συγκριτικά περιβαλλοντικές επιπτώσεις που να είναι οπωσδηποτε αντιστρέψιμες…

Πέρα από τον «κύκλο ζωής», το κριτήριο της πρόληψης είναι επίσης εξαιρετικά επίκαιρο, αν κρίνουμε από τον μηχανιστικό τρόπο που αντιδρά ο πολιτικός και οικονομικός κόσμος στα κακά νέα της κλιματικής μεταβολής.

Για την αντιμετώπιση της κλιματικής  μεταβολής, η εξοικονόμηση ενέργειας αποτελεί πρόληψη. Είναι ιεραρχικά το πρώτο ζητούμενο στη σημερινή συγκυρία και έχει άμεση σχέση και με την οικολογία και με την οικονομία. Όμως επειδή σημαντικό μέρος των δράσεων εξοικονόμησης είναι εκτός μηχανισμών αγοράς, στην πράξη δεν προωθείται.

Η εξοικονόμηση, όχι μόνο θα μειώσει τα εκπεμπόμενα αέρια θερμοκηπίου αλλά επιπλέον θα επιτρέψει την εξάπλωση των ανανεώσιμων πηγών και θα αποτρέψει την εξάπλωση της πυρηνικής τεχνολογίας για ηλεκτροπαραγωγή που σήμερα προωθείται ως δήθεν καθαρή. Τα πυρηνικά εξαπλώνονται με πρόσχημα το κλίμα.  Η Ελλάδα περικυκλώνεται από πυρηνικά και γι αυτό φταίει αποκλειστικά η συνεχής αύξηση της ζήτησης ηλεκτρικού ρεύματος που οφείλεται στην απίστευτη σπατάλη και στην έλλειψη ενεργειακής παιδείας. Αν δεν γίνει εξοικονόμηση αν ταυτόχρονα δεν  αξιοποιηθεί ο ήλιος και ο άνεμος  θα καταλήξουμε όλοι στα βρώμικα πυρηνικά. Με το σημερινό τρόπο οικονομικής σκέψης, ποιός θα ασχοληθεί με την προώθηση του σκέλους της εξοικονόμησης που βρίσκεται εκτός μηχανισμών της αγοράς;

Ολοκληρώνω με δύο παραδείγματα

1. Παράδειγμα δυνητικής  οικονομικής επιλογής που θα ήταν βασισμένη στην πρόληψη και στην προφύλαξη

Η δυνατότητα παραγωγής ηλεκτρισμού από τον ήλιο, ήταν γνωστή τουλάχιστον 100 χρόνια πριν. Γιατί η κοινωνία προτίμησε να στραφεί αποκλειστικά στα ορυκτά καύσιμα προκαλώντας τη ρύπανση του αέρα και την αποσταθεροπίηση του κλίματος;  Απλά γιατί και τότε, η κυρίαρχη οικονομική σκέψη  θεωρούσε ως εξωτερικό κόστος την ρύπανση της ατμόσφαιρας και επιπλέον όπως και σήμερα, δεν λάμβανε  υπόψη τη σχέση της φύσης με το χρόνο, και ζητούσε εντελώς βραχυπρόθεσμες οικονομικές αποδόσεις.

2. Όταν υπάρχει επιστημονική αβεβαιότητα για τις επιπτώσεις μιας παραγωγικής διαδικασίας τότε θα έπρεπε να εφαρμόζεται η αρχή της προφύλαξης. Ενα  παράδειγμα  δυνητικής αποφυγής μεγάλης ανθρώπινης δυστυχίας που θα ήταν βασισμένη στην προφύλαξη είναι  ιστορία του Αμιάντου, η χρήση του οποίου προκάλεσε  πολλούς θανάτους και ασθένειες, και τελικά, απαγορεύθηκε με καθυστέρηση τουλάχιστον 100 ετών. Από το τέλος του 19ου αιώνα υπήρχαν επίσημες εκθέσεις για τη νοσηρότητα στους χώρους εργασίας και ο αμίαντος απαγορεύθηκε στο τέλος του 20ου.

Συνοπτικά στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο πολιτικό πεδίο η σχέση οικονομίας και οικολογίας βασίζεται σε ένα παραλογισμό. Ο νόμος του Οίκου κατασκευασμένος από τον άνθρωπο, δεν λαμβάνει υπόψη τη λογική του Οίκου, κατασκευασμένη από τη φύση.  Η οικο-νομία δεν λαμβάνει υπόψη την οικο-λογία. Καιρός να αλλάξει μυαλά , έστω και στο παρά πέντε.

Μια παγκοσμιοποίηση βασισμένη σε ένα νέο τρόπο σκέψης που να περιλαμβάνει τον «κύκλο ζωής» κάθε προϊόντος, την πρόληψη την προφύλαξη και την αντιστρεψιμότητα θα ήταν ευπρόσδεκτη, γιατί η σημερινή μας βασανίζει με στρεβλούς οικονομικούς δείκτες  που καταστρέφουν το περιβάλλον. Μας βασανίζει επιπλέον με διόγκωση της οικονομικής σφαίρας που καταπίνει τα δημόσια αγαθά. Αν συνεχίσουν έτσι, θα καταστρέψουν την ευημερία όπως εμείς την εννοούμε αλλά και την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη όπως αυτοί την εννοούν.

Όπως στην εποχή των κυνηγών δεν μπορούσες να επιβιώσεις αν δεν ήξερες κυνήγι, έτσι και στη σημερινή εποχή των καταναλωτών δεν θα επιβιώσουμε αν δεν υιοθετήσουμε τις  έννοιες του Κύκλου ζωής ενός προϊόντος, της Πρόληψης, της Προφύλαξης και της Αντιστρεψιμότητας. Ας αλλάξουμε τρόπο οικονομικής σκέψης.  Είναι θέμα επιβίωσης. Και για εμάς, και για την οικολογία και για την οικονομία.