Δικαίωμα στην πόλη και την κατοικία

ΑΝΝΗ ΒΡΥΧΕΑ

Θα επικεντρωθώ, στη σύντομη αυτή εισήγηση, στο Δικαίωμα στην Κατοίκιση, δηλαδή στο δικαίωμα στην πόλη και την κατοικία ως μιας ενότητας. Παρ’ όλη την ποσοτική και ποιοτική κρίση κατοικίας, σήμερα δεν μπορούμε να μιλάμε για δικαίωμα στην στέγη, δεν είμαστε στον 19^ο αιώνα, ούτε καν για δικαίωμα στην κατοικία, δεν είμαστε στην δεκαετία του 60, αλλά για δικαίωμα στην ποιότητα μιας κατοικίας ενταγμένης σε ένα ευρύτερο σύνολο γειτονιάς- πόλης. Οι όροι που χρησιμοποιούμε δεν είναι αθώοι, ούτε κενοί περιεχομένου.

Στον ευρωπαϊκό χώρο τα κινήματα για το δικαίωμα στην κατοίκιση έχουν μια μακρόχρονη ιστορία. Ήδη από το 1992 είχε συνταχθεί “η Ευρωπαϊκή Χάρτα για το Δικαίωμα στην Κατοίκιση”, προϊόν συλλογικής δουλειάς οργανώσεων από όλες τις χώρες της Ευρώπης, η οποία χρησίμευσε ως βάση για πιέσεις και διαπραγματεύσεις στις συναντήσεις των Υπουργών Κατοικίας.

Στη Φλωρεντία στις 8.11.02 το “Δικαίωμα στην πόλη και στην κατοικία” με το γενικό σύνθημα “μια άλλη πόλη είναι εφικτή” εντάχθηκε στη συζήτηση στα πλαίσια της διεύρυνσης των θεματικών στο εσωτερικό του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ. (ΕΚΦ). Στις συνελεύσεις αυτής της θεματικής συμμετείχαν εκπρόσωποι κινημάτων και συλλογικοτήτων που χρόνια δραστηριοποιούνται στον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο, (όπως στη σύνταξη της Ευρωπαϊκής Χάρτας) με ένα λόγο πιο ριζοσπαστικοποιημένο όμως αυτή τη φορά. Κοινή συνισταμένη των συμμετεχόντων υπήρξε η επιθυμία οικοδόμησης κοινών διεκδικητικών αγώνων αλλά και η από κοινού διαμόρφωση λαϊκών στρατηγικών και εναλλακτικών προτάσεων σε τοπικό/ εθνικό/ ευρωπαϊκό / διεθνές επίπεδο για τα ζητήματα της πόλης και της κατοικίας.

Οι στόχοι ενός δικτύου για “τα δικαιώματα όλων στην πόλη και την κατοικία”, όπως διατυπώθηκαν στη Φλωρεντία και το Παρίσι.

Όχι στην πόλη της αγοράς και των αποκλεισμών, αγωνιζόμαστε για την πόλη των δικαιωμάτων. ΑΥΤΟ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΜΠΕΙ ΣΕ ΒΟΧ ΚΑΠΟΥ ΔΙΠΛΑ

Με βασική τη θέση ότι “η πόλη δεν είναι μια αγορά”, και ότι “μια άλλη πόλη είναι εφικτή”, αποφασίστηκε στη Φλωρεντία η δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Δικτύου για “τα δικαιώματα όλων στην πόλη και την κατοικία”.

Η απόφαση αυτή αποτελεί προσκλητήριο συντονισμού των δράσεων και αντίστασης στο μοντέλο της πόλης των πολλαπλών αποκλεισμών που οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές οικοδομούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αλλά αποτελεί και πρόσκληση για τη δημιουργία αντίστοιχων δικτύων στις διάφορες χώρες και πόλεις. Η διεκδίκηση “της πόλης των δικαιωμάτων” εντάσσεται στην ευρύτερη μεγάλη θεματική του ΕΚΦ των πολλαπλών κατακτημένων δικαιωμάτων, τα οποία συνεχώς συρρικνώνονται και καταπατούνται από τους νόμους της αγοράς.

Η “πόλη των δικαιωμάτων” σημαίνει αντίσταση στην συντελούμενη συρρίκνωση των δικαιωμάτων και επανασχεδιασμό, με έμφαση στη χωροθέτηση των πολλαπλών και ισότιμων δικαιωμάτων όλων των πολιτών, ανδρών και γυναικών, και ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων τμημάτων, μεταναστών/ριών, αποκλεισμένων και αυτών χωρίς χαρτιά και χωρίς φωνή. Αντιστεκόμαστε σημαίνει λέμε όχι στην πολεοδομία των αποκλεισμών και δημιουργούμε ταυτόχρονα βήμα-βήμα την άλλη πόλη, ως μακρόχρονο σχεδιασμό των χωρικών εκφράσεων των δικαιωμάτων και των κοινωνικών πρακτικών.

Η “πόλη των δικαιωμάτων”, όμως, σημαίνει ταυτόχρονα “Δικαίωμα στην κατοικία για όλους /ες”. Συγκρίνοντας στοιχεία από διάφορες χώρες στη Φλωρεντία επισημάνθηκε ότι οι σημερινές πολιτικές, ανεξάρτητα από τις διαφορές τους από χώρα σε χώρα, έχουν σαν κοινή συνιστώσα την υποχώρηση του κράτους πρόνοιας και στο επίπεδο της κατοικίας, τις ιδιωτικοποιήσεις του αποθέματος των κοινωνικών κατοικιών, με αποτέλεσμα την πλήρη εμπορευματοποίηση της κατοικίας και την απαξίωσή της ως κοινωνικού αγαθού.

Ταυτόχρονα προωθείται σχέδιο κατάργησης του δημόσιου χώρου, εξαφάνισης των λαϊκών γειτονιών από τα κέντρα των πόλεων και μετατροπή τους σε χώρους εμπορίου. Αυτές οι λαϊκές γειτονιές αποτελούν την ιστορία των ευρωπαϊκών πόλεων, ενώ παράλληλα υπήρξαν παραδοσιακά χώροι υποδοχής των μεταναστών/ριών. Καταγγέλθηκε ότι με αστυνομικά μέσα επιδιώκεται η εξαφάνιση αυτών των γειτονιών από τα κέντρα, η εξαφάνιση των αστέγων και των αποκλεισμένων και μια νέα εκδίωξη τους στην περιφέρεια. Ορατή επίπτωση όλων αυτών των πολιτικών οι άστεγοι/ες και οι κακώς στεγασμένοι/ες να αυξάνουν συνεχώς και τα δικαιώματα στην πόλη και την κατοικία να συρρικνώνονται. Οι ευρωπαϊκές πόλεις, η ιστορικότητά τους και οι άνθρωποι που οι πρακτικές τους χαράχθηκαν στις πόλεις θυσιάζονται στον βωμό της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Τα ενοίκια ανεβαίνουν. Οι παραγκουπόλεις κάνουν και πάλι την εμφάνιση τους στην Ευρώπη. Ο φόβος, η ανησυχία, η ανασφάλεια για το αύριο, της απασχόλησης και της κατοικίας, μετατρέπουν όλο και μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας σε κατάσταση επισφαλούς αβεβαιότητας. Η εργασία, τα κοινωνικά δικαιώματα άρα και τα δικαιώματα για την πόλη και την κατοικία αλληλοσχετίζονται σήμερα.

Η ανάδειξη των σχέσεων με νέους όρους- την εποχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης- ανάμεσα στο δικαίωμα για εργασία και στο δικαίωμα για κατοικία, και η σύνδεσή τους με τα γενικότερα ατομικά κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και τα ζητήματα δημοκρατίας, συνδέει τη διεκδίκηση του “δικαιώματος για την πόλη και την κατοικία” με τους γενικότερους κοινωνικούς αγώνες. Γύρω από αυτό το αίτημα έχουν ήδη οικοδομηθεί ευρύτερες συμμαχίες, ανάμεσα σε μεγάλες ομάδες ατόμων που βιώνουν σε καθεστώς ανασφάλειας.

Στη Φλωρεντία, με σεβασμό στην διαφορετικότητα των καταστάσεων στις διάφορες χώρες στην Ευρώπη, κατατέθηκε η ανάγκη παραγωγής νέων ιδεών στον σχεδιασμό για την οικοδόμηση από κοινού εναλλακτικών προσεγγίσεων.

2. Οι συζητήσεις στην ίδια θεματική στο Παρίσι. Βάθυνε η ανάλυση της  διάγνωσης για τις πόλεις στην εποχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Παρ’ όλη την διαπίστωση ότι η πόλη έχει μετατραπεί σε επιχείρηση, εξακολουθεί να επικρατεί μια σύγχυση, καθώς ο λόγος των κρατούντων αλλά και των θεωρητικών που τους στηρίζουν διατηρεί τη ρητορική προγενέστερων εποχών, ενώ αντίθετα στην πράξη η πόλη μετασχηματίζεται με βάση τους κανόνες της αγοράς. Έτσι κρίθηκε αναγκαίο να προσδιοριστεί με σαφήνεια η πηγή του κακού και οι ρίζες της αρρώστιας, ώστε, “να ξέρουμε ενάντια σε τι αγωνιζόμαστε”.

Η πόλη αποτελεί στοιχείο στρατηγικής σημασίας για τον νεοφιλελευθερισμό. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει στρατηγική για την πόλη: οι πόλεις αποτελούν βασικό μοχλό οικονομικής ανάπτυξης. Η κατάκτηση και πάλι με νέους όρους κεντρικών σημείων των πόλεων από το διεθνοποιημένο κεφάλαιο, με στόχο τα μέγιστα κέρδη και εις βάρος των δημόσιων πολιτικών για κοινωνικές προτεραιότητες, αποτελεί πολιτική αιχμής στην σημερινή συγκυρία. Με αυτή την έννοια και τα κινήματα της πόλης θα πρέπει να διαμορφώσουν από την μεριά τους μια δική τους στρατηγική, για αυτά τα θέματα και δεν αρκούν αποσπασματικές κινήσεις.

Στο Παρίσι οι ομάδες και τα άτομα που οργάνωσαν και συμμετείχαν στο διήμερο των συζητήσεων, για το δικαίωμα στην πόλη και στην κατοικία, συμμετείχαν και στην μεγάλη διαδήλωση του Σαββάτου 15.11, με ξεχωριστό πανό και με το σύνθημα “Η κατοικία δεν είναι εμπόρευμα. Οι πόλεις δεν είναι για πούλημα”.

 3. Η σημασία της συγκρότησης ενός δικτύου για ‘’τα δικαιώματα όλων στην πόλη και την κατοικία’’ και στον ελλαδικό χώρο.

Τα προβλήματα καταπάτησης των δικαιωμάτων και αποκλεισμού μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού εξ’ αιτίας διαφορών- οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, εθνικών, φυλετικών- από την εξασφάλιση των βασικών αναγκών σε δημόσιους χώρους στην πόλη και μιας αξιοπρεπούς κατοικίας, υπάρχουν, οξύνονται και θα οξύνονται συνεχώς και στην Ελλάδα.

Το ιδεολόγημα της ιδιοκατοίκησης που για χρόνια προβλήθηκε από τις δημόσιες αρχές βάζοντας στην ίδια στατιστική το αυθαίρετο στο Πέραμα και την βίλα στην Κηφισιά δεν μπορεί πια να κρύψει τα νέα δεδομένα και την κρίση κατοικίας που εντείνεται. Δεν πρέπει όμως να υποτιμήσουμε και την ολιγωρία από την πλευρά της αριστεράς, επίσημης αλλά και κινηματικής, πάνω στα ζητήματα κατοίκισης. Για τον ελληνικό χώρο, σε μια πρώτη φάση, είναι πολύ σημαντικό τα προβλήματα αυτά να γίνουν ορατά.

4. Το δίκτυο  για “το δικαίωμα στην πόλη και την κατοικία”  στην Αθήνα

Μετά τη Φλωρεντία επιχειρήθηκε η συγκρότηση ενός ανάλογου δικτύου στην Αθήνα από άτομα και συλλογικότητες που βιώνουν ή ευαισθητοποιούνται ή έχουν συγκεκριμένη δράση κάθε μορφής απέναντι στην πραγματικότητα της καταπάτησης των δικαιωμάτων μας στην πόλη και την κατοικία.

Απευθύνεται και είναι ανοικτό σε όλες τις ομάδες και τα άτομα τα οποία ευαισθητοποιούνται γύρω από αυτά τα ζητήματα και επιθυμούν την από κοινού δράση. Είναι όμως ανοικτό και σε ιδέες και προτάσεις που θα εμπλουτίσουν θεωρητικά, πρακτικά και κινηματικά τους στόχους για “το δικαίωμα για όλους  στην πόλη και την κατοικία”.

Μερικές από τις αρχές του δικτύου όπως διαμορφώθηκαν συλλογικά:

Το δίκτυο για “το δικαίωμα στην πόλη και την κατοικία” ευαισθητοποιείται και προωθεί συγκεκριμένες πρωτοβουλίες ενάντια στην εμπορευματοποίηση της κατοικίας και του δημόσιου χώρου, ενάντια στην κάθε μορφής καταπάτηση των χωρικών δικαιωμάτων στην πόλη, ενάντια στους αποκλεισμούς και τις διάφορες μορφές με τις οποίες κάθε φορά  εκφράζονται.

Οικοδομεί από κοινού με τις ομάδες που βιώνουν τους κάθε λογής χωρικούς αποκλεισμούς και σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό δίκτυο, δράσεις αλληλεγγύης για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων άμεσης παρέμβασης στην κατεύθυνση των εναλλακτικών προσεγγίσεων.

Ενημερώνεται και δημοσιοποιεί,  ευαισθητοποιείται και προωθεί, συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και δράσεις σχετικά με τα προβλήματα κατοίκισης:

Των αστέγων, των κακώς στεγασμένων, των κοινωνικά αποκλεισμένων και όσων βρίσκονται στη διαδικασία περιθωριοποίησης, των κατοίκων των λαϊκών γειτονιών, των προσφυγικών γειτονιών, των εργατικών γειτονιών, των μεταναστών/ριών και των προσφύγων, των ομάδων “χωρίς φωνή, χωρίς χαρτιά”, αλλά και των κακώς στεγασμένων “ιδιοκτητών”, των ενοικιαστών, ιδιαίτερα όσων απειλούνται με έξωση, των γυναικών, των νέων, και των φοιτητών /ριών, των ατόμων τρίτης ηλικίας, και όσων έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές (σεισμούς, πλημμύρες, κ.λ.π. ).

Αγωνίζεται συντονίζοντας και τις δράσεις του με το Ευρωπαϊκό δίκτυο:

Σε κάθε μορφή καταπάτησης δημόσιου χώρου στην πόλη στο βωμό των ιδιωτικών συμφερόντων και της ιδιωτικοποίησης κοινωνικών αγαθών.

Σε κάθε “έργο” στην πόλη που προγραμματίζεται με κριτήριο τα κέρδη και όχι τους ανθρώπους, την ιστορία τους και την ποιότητα της καθημερινής ζωή τους.

Το Δίκτυο στην πρώτη φάση της συγκρότησής του ασχολήθηκε έντονα με την διάσωση των προσφυγικών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Υπήρξε συντονισμός με πολλά άτομα και φορείς. Η νίκη με την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας μεγάλη. Ο απολογισμός αυτού του αγώνα ιδιαίτερα τα 5 τελευταία χρόνια μένει να γίνει. Το σίγουρο είναι ότι κάθε νίκη για να πραγματοποιηθεί θέλει δημιουργία ευρύτερων συμμαχιών, αλλά κυρίως δουλειά πολλή και συστηματική.

Πρέπει και στην Ελλάδα να ασχοληθούμε με τα ζητήματα κατοίκισης, χωρίς να συνεχίσουμε να τα περιφρονούμε γιατί δήθεν δεν αφορούν τα μεγάλα θέματα της πολιτικής. Ακριβώς γιατί στις νέες συνθήκες βρίσκονται στην καρδιά των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Απαιτούν και νέες στρατηγικές δράσεων και κοινωνικής αλληλεγγύης που θα πρέπει να τις ανιχνεύσουμε. Το δικαίωμα στην πόλη και στην κατοικία για όλους/ες συνδέεται με τον πολιτισμό της καθημερινής ζωής.

Ο 21^ος αιώνας, ο αιώνας των πόλεων, μπορεί να γίνει και ο αιώνας της μικρής δικής μας πόλης. Θέλουν δεν θέλουν θα κατακτήσουμε τους δικούς μας χώρους κατοίκισης, των συναντήσεων των οραμάτων και της κοινωνικής αλληλεγγύης.

Το κείμενο αποτελεί την τελευταία δημόσια ομιλία της καθηγήτριας Α. Βρυχέα σε ημερίδα που οργανώθηκε από την Πρωτοβουλία ‘Δικαίωμα στην Πόλη’ στο ΕΜΠ στις 18/1/04. Η Α.Β. μίλησε σαν εκπρόσωπος της θεματικής ‘Πόλη και Περιβάλλον’ του ΕΚΦ, και μας είχε υποσχεθεί να στείλει το κείμενό της στον Δαίμονα.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 50, 6/05