Για έναν περισσότερο ασφαλή κόσμο*

Κρίστοφερ Φλέηβιν

Πρόεδρος Ινστιτούτου Worldwatch

Όταν τον Οκτώβριο του 2004 απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη στην Κενυάτισσα περιβαλλοντική ακτιβίστρια Ουανγκάρι Μαατάι, η απόφαση της επιτροπής έγινε δεκτή από ορισμένους κύκλους με κατάπληξη και ανησυχία. Σε μια εποχή που σημαδεύεται από τις στρατιωτικές συγκρούσεις, τους εμφυλίους πολέμους, την τρομοκρατία και την εξάπλωση των πυρηνικών υλικών, σε πολλούς παραδοσιακούς εμπειρογνώμονες που ειδικεύονται σε ζητήματα ασφαλείας φάνηκε επιπόλαιο να δοθεί το διεθνές βραβείο με το μεγαλύτερο κύρος σε ένα άτομο που έγινε γνωστό επειδή φύτευε δέντρα και όχι γιατί υπέγραφε διεθνείς συνθήκες.

Δεν θα μπορούσε όμως να υπάρξει καλύτερη επιλογή. Η ιστορία της ζωής της Ουανγκάρι Μαατάι αποδεικνύει ότι η ανασφάλεια ενάντια στην οποία μάχεται σήμερα ο κόσμος μας είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με τα κοινωνικά και οικολογικά προβλήματα, στην αντιμετώπιση των οποίων έχει αφιερώσει τη ζωή της αυτή η γυναίκα, η οποία ίδρυσε το 1977 το Κίνημα της Πράσινης Ζώνης (Green Belt Movement). Αποστολή του ήταν η οργάνωση των φτωχών γυναικών και η στράτευσή τους στο φύτεμα εκατομμυρίων δέντρων. Ένας από τους στόχους του κινήματος ήταν η αναδάσωση των δασών της Κένυα, των οποίων η έκταση περιορίζεται διαρκώς, έτσι ώστε αφενός να καλύπτεται η τεράστια ζήτηση για ξυλεία, η οποία χρησιμοποιείται ως καύσιμο για το μαγείρεμα της τροφής, αφετέρου να μετατρέπονται οι γυναίκες σε ενεργά άτομα που αγωνίζονται για την βελτίωση των συνθηκών ζωής, τόσο των ίδιων όσο και των οικογενειών τους.

Η ανακοίνωση για τα Βραβεία Νόμπελ πραγματοποιήθηκε τη στιγμή που πλησίαζε στην ολοκλήρωσή της η συγγραφή της Κατάστασης του Κόσμου για το 2005, της εικοστής δεύτερης ετήσιας έκδοσής μας και μάλιστα της πρώτης που εστιάζει στην παγκόσμια ασφάλεια, στο ζήτημα που κατείχε κυρίαρχη θέση στο δημόσιο διάλογο κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Δεν κρύβουμε ότι πήραμε νέο θάρρος από την είδηση της βράβευσης της Ουανγκάρι Μαατάι και ελπίζουμε ότι αυτή η βράβευση θα βοηθήσει εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον κόσμο να πάψουν να πιστεύουν ότι η παγκόσμια ασφάλεια είναι κάτι που μπορεί να διαφυλαχθεί μονάχα μέσα από τις διπλωματικές ικανότητες ή την στρατιωτική ισχύ.

Στη φετινή έκδοση εστιάζουμε την προσοχή μας στις βαθύτερες ρίζες της ανασφάλειας, στις οποίες περιλαμβάνεται η αποσταθεροποίηση των ανθρώπινων κοινωνιών και του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία εμφανίστηκε παράλληλα με την εκρηκτική αύξηση του πληθυσμού του πλανήτη κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών και την αντίστοιχη αύξηση της ζήτησης για φυσικούς πόρους. Προσπαθήσαμε να ξεδιαλύνουμε τις συχνά κρυφές σχέσεις που συνδέουν φαινομενικά άσχετα φαινόμενα όπως η εξάντληση των αποθεμάτων των υπόγειων υδροφορέων, η εξάπλωση του AIDS, το διεθνές έγκλημα, οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες, η τρομοκρατία και η κλιματική αλλαγή. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας, εντοπίσαμε πλήθος λόγων που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να φοβόμαστε ότι η βαθύτατη ανασφάλεια που κυρίευσε τον κόσμο κατά τη διάρκεια της περασμένης τριετίας μπορεί να γίνει ακόμα εντονότερη στα επόμενα χρόνια.

Οι δημογραφικές ανισορροπίες αποτελούν ένα σοβαρό παράγοντα αποσταθεροποίησης. Στο ένα τρίτο περίπου των χωρών του πλανήτη (κυρίως στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή και στη Νότια και Κεντρική Ασία) μια πολυπληθής γενιά εφήβων βρίσκεται αντιμέτωπη με περιορισμένες προοπτικές οικονομικής αποκατάστασης και, πολύ συχνά, με λιγοστές ευκαιρίες για εκπαίδευση. Μεγάλο μέρος των εμφυλίων πολέμων, των μεταναστευτικών κυμάτων και των φαινομένων τρομοκρατίας σε ολόκληρο τον κόσμο προέρχονται από αυτές τις χώρες. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, επιδεινώνονται από εθνοτικές και θρησκευτικές διαφορές και από την κατάρρευση του κοινωνικού ιστού και των περιβαλλοντικών συστημάτων από τα οποία εξαρτάται η ζωή αυτών των πληθυσμών.

Σε πολλές από αυτές τις χώρες, η εξάπλωση μολυσματικών ασθενειών – και ιδιαίτερα του AIDS – διαλύει ολόκληρες κοινωνίες, αφανίζοντας πολλούς νέους από το παραγωγικό δυναμικό, εκείνους δηλαδή που θα ήταν σε θέση με την εργασία και τις ικανότητές τους να οδηγήσουν τις χώρες τους στο δρόμο της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης. Άλλες κοινωνίες υπονομεύονται από τις αυξανόμενες πιέσεις που ασκούν οι ανθρώπινες ανάγκες στους φυσικούς πόρους (για παράδειγμα εξάντληση των ιχθυοτόπων ή αποξήρανση των ποταμών). Η πιο πρόσφατη ανθρωπιστική κρίση που απασχόλησε τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων το 2004 σημειώθηκε στο Νταρφούρ του Σουδάν. Πριν από το ξέσπασμα των συγκρούσεων ανάμεσα στους Άραβες νομάδες και στους Αφρικανούς χωρικούς είχε προηγηθεί η πολυετής ερημοποίηση που οδήγησε τις ομάδες των βοσκών να καταπατήσουν τα αγροκτήματα που βρίσκονταν νοτιότερα, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η ένταση και να ξεσπάσουν ανοιχτές συγκρούσεις που κατέληξαν στην εκδίωξη των χωρικών από την γη τους και στη γενοκτονία.

Η κυριαρχία της πετρελαϊκής βιομηχανίας στη Μέση Ανατολή υπονόμευσε την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της περιοχής, η οποία κατακλύστηκε από πετροδολάρια που αύξησαν τις οικονομικές ανισότητες και χρηματοδότησαν την εξάπλωση της τρομοκρατίας. Η εξάρτηση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής οδήγησε σε στρεβλή ανάπτυξη και σε τεράστιες στρατιωτικές επενδύσεις που δημιούργησαν σοβαρές δυσαρέσκειες και στις δύο πλευρές. Η προοπτική ότι κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας θα αρχίσει να μειώνεται η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου, ακριβώς τη στιγμή που χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία διεκδικούν το μερίδιό τους από τα υπάρχοντα αποθέματα, θα αρκούσε για να αρχίσουμε να ανησυχούμε ακόμα κι αν δεν είχε υπάρξει η εισβολή των Ηνωμένων Πολιτειών στο Ιράκ.

Η πιθανότητα να υπάρξει μια καταστροφική αλλαγή στο παγκόσμιο κλίμα μπορεί να αποτελέσει μια ακόμα μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλεια των κοινωνιών. Ανησυχώντας από τις νέες ενδείξεις ότι αυξάνεται ολοένα και περισσότερο η θερμοκρασία του πλανήτη – από το γρήγορο ρυθμό τήξης των πάγων της Αρκτικής ως την εξάπλωση ασθενειών και επιβλαβών εντόμων σε νέες περιοχές – οι επιστήμονες εστιάζουν την προσοχή τους στο ενδεχόμενο της ξαφνικής κατάρρευσης οικοσυστημάτων που έχουν τεράστια σημασία για την οικονομία (όπως τα δάση, τα υπόγεια ύδατα και οι παραλιακοί υγρότοποι). Οι τέσσερις άνευ προηγουμένου τυφώνες που έπληξαν την Φλόριντα το 2004, σε συνδυασμό με τον πρωτοφανή αριθμό τυφώνων που έπληξαν την Ιαπωνία, οδήγησαν τους μετεωρολόγους ερευνητές στην υπόθεση ότι τα ιδιαίτερα καταστροφικά ακραία καιρικά φαινόμενα ενδέχεται να αποτελέσουν στο μέλλον τον κανόνα. Αυτό θα έχει τεράστιες συνέπειες για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα στις φτωχότερες χώρες. Τον Οκτώβριο του 2004, η έκθεση μιας ομάδας περιβαλλοντικών και ανθρωπιστικών οργανώσεων προειδοποιούσε ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να επιδεινώσει τη φτώχεια. Καθώς λόγω της κλιματικής αλλαγής θα πλημμυρίσουν οι παραλιακές ζώνες και θα κινδυνεύσουν τα δάση, ο ανταγωνισμός για την πρόσβαση στους φυσικούς πόρους θα οδηγηθεί σε επιδείνωση των εντάσεων και των συγκρούσεων.

Μια τραγική συνέπεια των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001 είναι ο σημαντικός περιορισμός του ενδιαφέροντος που δείχνει ολόκληρος ο κόσμος για πολλές από τις βαθύτερες αιτίες της ανασφάλειας. Η βοήθεια προς τις φτωχότερες χώρες του πλανήτη αυξήθηκε ελάχιστα και η προθυμία της διεθνούς κοινότητας για την καταπολέμηση προβλημάτων όπως το AIDS και το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει αρκετή χρηματοδότηση γι’ αυτές τις προσπάθειες. Επιπλέον, όταν ακόμα και παραδοσιακοί σύμμαχοι όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες έχουν αγεφύρωτες διαφωνίες σε πολλά ζητήματα, τότε, όχι μόνο μπορεί να χάσουμε τη μάχη ενάντια στην τρομοκρατία με τη στενή έννοια του όρου, αλλά και να πυροδοτήσουμε επιπλέον ένα πλήθος παραγόντων αστάθειας, οι οποίοι μπορεί να οδηγήσουν τον κόσμο σε έναν επικίνδυνο φαύλο κύκλο.

Αφιερώνουμε αυτό το βιβλίο στην προσπάθεια να επιτευχθεί η αναστροφή αυτού του φαύλου κύκλου και να οικοδομηθεί η διεθνής συνεργασία που είναι απαραίτητη για την δημιουργία ενός ασφαλούς κόσμου. Όπως ακριβώς η Ουανγκάρι Μαατάι φύτευε δέντρα για να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση του λαού της, έτσι και εμείς οφείλουμε να σπείρουμε την ελπίδα εργαζόμενοι από κοινού για την επίτευξη ορισμένων πολύ σημαντικών στόχων όπως η λιγότερο ενεργοβόρος οικονομία, η περισσότερο δίκαιη κοινωνία στην οποία θα αναγνωρίζεται η ίση θέση της γυναίκας και, τέλος, ο σταθερός και παραγωγικός φυσικός κόσμος. Οι συγγραφείς μας αποδεικνύουν ότι απαιτείται μια ισχυρή πολιτική ασφαλείας, η οποία οφείλει να συνδυάζει τις παραδοσιακές στρατηγικές όπως ο αφοπλισμός, η ειρήνευση και η πρόληψη των συγκρούσεων, με τις προσπάθειες για την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων και για την ικανοποίηση των αναγκών στον τομέα της υγείας και της παιδείας.

Προδημοσίευση από την εισαγωγή του Κρίστοφερ Φλέηβιν, προέδρου του Ινστιτούτου Worldwatch, στην Κατάσταση του Κόσμου 2005.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 50, 6/05