ΣΤΟ ΦΩΣ η ζωή και το επιστημονικό του έργο

Ο άγνωστος πατέρας των Ρίχτερ

Του ΝΙΚΟΥ ΡΑΠΤΗ*

Στις 26 Απριλίου του 1900 γεννήθηκε σε ένα αγρόκτημα στο Χάμιλτον του Οχάιο των ΗΠΑ ο Charles Frances Kinsinger. Όταν η μητέρα του χώρισε από τον πατέρα του, ενώ ο Charles ήταν ακόμη μικρός, του δόθηκε το επώνυμο της μητέρας του, το οποίο ο ίδιος επισημοποίησε το 1926, σε ηλικία 26 ετών. Το επώνυμο της μητέρας του ήταν Richter.

Ο Ρίχτερ είναι ο πιο γνωστός επιστήμονας στον κόσμο, μια και το μέγεθος των σεισμών μετριέται με την κλίμακα που φέρει το όνομά του και γιατί κάθε χρόνο γίνονται σε όλη τη Γη πάνω από 30 χιλιάδες σεισμοί μεγέθους γύρω στα 4 Ρίχτερ. Εντούτοις, για τον ίδιο τον Ρίχτερ μέχρι πριν από μερικούς μήνες ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά στο ευρύ κοινό, αλλά και στην επιστημονική κοινότητα.

Η Susan Elizabeth Hough είναι σεισμολόγος και συγγραφέας. Λέει η Hough: «Μια μέρα αποτόλμησα να κατέβω στα σωθικά του κτιρίου Beckam του [Πολυτεχνείου] Caltech [California Institute of Technology]... και έφτασα στα αρχεία του Caltech, όπου ο Ρίχτερ είχε αφήσει τα χαρτιά του. Όλα τα χαρτιά του». Το ότι ο Ρίχτερ άφησε «όλα» τα χαρτιά του δείχνει ότι είχε θάρρος και εντιμότητα. Η σπάνια αυτή πράξη του έδωσε την ευκαιρία στη Hough να ερευνήσει σε βάθος το νου ενός ανθρώπου μέσα από τις γραπτές ομολογίες του. Το συγκλονιστικό αποτέλεσμα αυτής της έρευνας καταγράφεται στο βιβλίο της με τίτλο: «Richter's Scale» («Η κλίμακα του Ρίχτερ») που εκδόθηκε από τον Princeton University Press το 2007.

Μέσα στα χαρτιά αυτά η Hough βρήκε, πέρα από τα επιστημονικά κείμενα του Ρίχτερ, και έναν τεράστιο όγκο από λογοτεχνικά (κυρίως ποιήματα), φιλοσοφικά και κοινωνικά κείμενα. Η Hough αξίζει συγχαρητήρια για τον αντικειμενικό, έντιμο και «ανθρώπινο» τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε όλο αυτό το υλικό.

Το «Σύνδρομο Asperger»

Ο Ρίχτερ έζησε 85 χρόνια. Ολα αυτά τα χρόνια κάθε ημέρα ήταν για αυτόν ένα μαρτύριο. Αγωνιζόταν κάθε στιγμή να τα βγάλει πέρα με τους συνανθρώπους του αλλά και με τον εαυτό του. Το μαρτύριο αυτό οφειλόταν σε μια διαταραχή στην ηλεκτροχημεία του εγκεφάλου του από τη γέννησή του. Η διαταραχή αυτή είναι γνωστή ως «Σύνδρομο Asperger», χάρη στον Βιεννέζο παιδίατρο Dr. Hans Asperger, ο οποίος την περιέγραψε για πρώτη φορά σε ένα επιστημονικό άρθρο το 1944. Η Asperger ανήκει σε ένα φάσμα διαταραχών όπως ο «αυτισμός», ο «ψυχαναγκασμός» (Obsessive Compulsive Disorder), το Σύνδρομο Tourette (τα τικ) κλπ. Οι άνθρωποι με Asperger ενοχλούνται από τους δυνατούς θορύβους, το δυνατό φως, δεν μπορούν να κατανοήσουν τις λέξεις που περιέχουν συμβολισμούς (άρα και τέτοιου είδους χιούμορ), λόγω τεράστιας δύναμης αυτοσυγκέντρωσης προσπαθούν να επεξεργαστούν χιλιάδες πληροφορίες για οποιοδήποτε θέμα, εκεί όπου ο φυσιολογικός άνθρωπος επιλέγει μόνο ελάχιστες πληροφορίες κλπ.

Έτσι, ο Ρίχτερ για τους συνανθρώπους του, τους συνεργάτες του, τους γείτονές του κλπ. εθεωρείτο το λιγότερο «ψώνιο». Για παράδειγμα, όταν το 1937 ο Ρίχτερ με τη γυναίκα του συμμετείχαν σε μια εκδρομή στο Grand Canyon, η δοκιμιογράφος Gladys Broderson, που ήταν στη συντροφιά, έγραφε ότι ο Ρίχτερ «ήταν τόσο αργός και δυσκίνητος που δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε ποιος θα τον έπαιρνε στη δουλειά του -ίσως κυνηγούσε πεταλούδες για να βγάζει το ψωμί του, όμως καταλήξαμε ότι ήταν πολύ αργός και για αυτό (το έργο), έτσι τα μέσα βιοπορισμού του (Ρίχτερ) έμειναν μυστήριο για μας». Ο Ρίχτερ ήταν ήδη παγκοσμίως γνωστός για την κλίμακα του μεγέθους των σεισμών. Η δοκιμιογράφος, όμως, εθεωρείτο πολύ οξυδερκής παρατηρητής των ανθρώπων.

Ο Ρίχτερ τελείωσε το Λύκειο το 1916, στα 16 του. Ήταν πολύ καλός στα Λατινικά. Ξεκίνησε πανεπιστημιακές σπουδές, αρχικά στη χημεία, την οποία εγκατέλειψε γιατί δεν τα πήγαινε καλά με τα εργαστηριακά όργανα, και κατόπιν στη φυσική. Πήρε το δίπλωμα Bachelor's το 1920 από το Stanford. Ξεκίνησε μεταπτυχιακές για ένα χρόνο και στα 21 του τα εγκατέλειψε, γύρισε στο σπίτι της μητέρας του και για ένα χρόνο έμεινε σε μια ιδιωτική ψυχιατρική κλινική. Η Asperger τα χρόνια εκείνα ήταν άγνωστη. Πιάνει την πρώτη του δουλειά ως «παιδί για εξωτερικές δουλειές» στο Κοινοτικό Μουσείο του Λος Άντζελες και μετά ως πωλητής σε ένα κατάστημα σιδηρικών και μαζεύει μερικά χρήματα για να συνεχίσει τις σπουδές του.

Έτσι, το 1923 γυρνάει στις σπουδές του στο Πολυτεχνείο του Caltech, ωθούμενος και από την παρουσία εκεί του μεγάλου φυσικού νομπελίστα Robert Α. Millikan. Ασχολείται με την ατομική φυσική και το 1928, σε ηλικία 28 ετών, παίρνει το διδακτορικό του έχοντας αποκτήσει ενδιαφέρον και έχοντας επιδείξει ικανότητες στην κβαντομηχανική. Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1927, ο Millikan ψάχνοντας για ένα βοηθό (παρτ-τάιμ) στο μόλις ιδρυθέν Σεισμολογικό Εργαστήριο του Caltech, διαλέγει τον Ρίχτερ, ο οποίος δέχεται γιατί έτσι θα έμενε κοντά στο σπίτι του στην Πασαντίνα. Οι άνθρωποι με Asperger δεν αντέχουν οιαδήποτε αλλαγή στο περιβάλλον τους. Έτσι, άρχισε η σχέση του Ρίχτερ με το σεισμό.

Το 1935 ο Ρίχτερ δημοσιεύει το μνημειώδες κείμενο με το οποίο προτείνει την κλίμακα μέτρησης του μεγέθους (magnitude) των σεισμών που υιοθετείται παγκοσμίως. Ηδη, όμως, ο Ρίχτερ είχε χρησιμοποιήσει την κλίμακά του από το 1932! Στην υπόθεση της κλίμακας μπαίνει το όνομα του Beno Gutenberg (1889-1960), Γερμανοεβραίου καθηγητή, ο οποίος το 1930 φεύγει από τη Γερμανία και πηγαίνει στο Caltech με τη γυναίκα του τη Hertha. Ο μεγαλύτερος σε ηλικία Gutenberg, ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το εσωτερικό της Γης, γίνεται συνεργάτης, μέντορας και «προϊστάμενος» του Ρίχτερ. Οταν ο Ρίχτερ δουλεύοντας για τη δημιουργία της κλίμακας διαπιστώνει ότι «το εύρος ανάμεσα στο μεγαλύτερο και το μικρότερο (μέγεθος των σεισμών) γίνεται άβολα μεγάλο», ο Gutenberg κάνει τη «φυσική πρόταση» να χρησιμοποιηθεί λογαριθμική κλίμακα. (Τα εισαγωγικά αναφέρονται στα λόγια του Ρίχτερ. Hough, σελ. 117.) Βάσει αυτού του μάλλον φευγαλέου συμβάντος, η Hertha (της οποίας η γλώσσα ήταν αρκετά «κοφτερή», όπως λέει η Hough) αλλά και άλλοι άρχισαν να πιπιλίζουν την καραμέλα ότι ο Gutenberg ήταν συνδημιουργός της κλίμακας.

Η προσφορά του Ρίχτερ στη σεισμολογία είναι τεράστια. Πριν από τον Ρίχτερ του 1930 «τα μεγαλύτερα επιστημονικά μυαλά του κόσμου δεν είχαν απάντηση» στο πώς μετριέται ένας σεισμός. Στην τελευταία παράγραφο του ιστορικού κειμένου της κλίμακας, ο Ρίχτερ έγραφε: «Οι μικρότερες δονήσεις δεν είναι αρκετά συχνές ώστε να συνεισφέρουν παραπάνω από ένα μικρό κλάσμα... ενέργειας. Συνεπώς... δεν μειώνουν τη (συσσωρευμένη) ένταση που εκλύεται στο μεγάλο σεισμό». Γράφει η Hough: «Σ' αυτή την τελευταία παράγραφο ο Ρίχτερ αποκαλύπτει πρότερη γνώση που άπτεται της μαγείας: ο κλάδος της σεισμολογίας ως σύνολο απήχε δεκαετίες από μια επακριβή απόδειξη αυτού του συμπεράσματος, εντούτοις ο Ρίχτερ ήξερε την απάντηση πριν αποκτήσει το δικαίωμα να την ξέρει».

Σκυταλοδρομία

Το Μάιο του 1955 ο Ρίχτερ γράφει στις σημειώσεις του (που δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ): «Ένας μεγάλος σεισμός μπορεί να διεγείρει (triggering) ελάσσονες δονήσεις... βασικά μέσω ελαστικής μετάδοσης του κυματισμού μπορεί να προκαλέσει δράση σε μεγαλύτερη απόσταση... Εάν (ο διεγερθείς σεισμός) είναι αρκετά μεγάλος, μπορεί ο ίδιος να ενεργήσει ως διεγερτικό, έτσι ώστε να υπάρξει μια σκυταλοδρομία δράσεων». Χρειάστηκαν 37 χρόνια, μέχρι το 1992, για να αρχίσουν οι σεισμολόγοι να σκέπτονται και να ερευνούν αυτό το πρόβλημα. Δικαίως η Hough γράφει: «Έτσι, ο Ρίχτερ όχι μόνο αναγνώρισε τους μακριά διεγειρόμενους σεισμούς... αλλά έδωσε και τη σωστή εξήγηση γι' αυτούς!»

Η φράση της Hough που ακολουθεί χαρακτηρίζει πλήρως τον Ρίχτερ ως επιστήμονα: «Ο Ρίχτερ ήταν ο τύπος του επιστήμονα ο οποίος μερικές φορές αντιλαμβανόταν τις απαντήσεις σε ερωτήσεις που οι συνάδελφοί του δεν είχαν θέσει ακόμη».

«Μόνο μωροί και τσαρλατάνοι προβλέπουν σεισμούς»- λέξεις του Ρίχτερ σε μήποτε εκδοθείσες σημειώσεις του, του 1976. Συνεχίζει: «Αυτό από το οποίο πάσχουν είναι υπέρμετρο εγώ μαζί με ατελή ή αναποτελεσματική μόρφωση, ώστε να μην εφαρμόζουν έναν από τους θεμελιώδεις κανόνες της επιστήμης -την αυτοκριτική. Η επιθυμία τους για προβολή παραμορφώνει την αντίληψή τους των πραγματικών δεδομένων και μερικές φορές τους οδηγεί πραγματικά να λένε ψέματα».

Ο Ρίχτερ αποχώρησε από την εργασία του το 1970, σε ηλικία 70 ετών. Οι συνάδελφοί του επιστήμονες, το προσωπικό κλπ. του ετοίμασαν ένα πάρτι και ένας από αυτούς έγραψε ένα ποίημα με τίτλο «Η κλίμακα Ρίχτερ», το οποίο και τραγούδησαν. Ο Ρίχτερ εξοργίστηκε αφάνταστα. Αργότερα είπε σε ένα συνάδελφό του: «Η επιστήμη μου δεν είναι καλαμπούρι». Η Hough αποδίδει στην Asperger την αδυναμία του Ρίχτερ να κατανοήσει το αθώο αστείο. Ο Ρίχτερ είχε σκοπό να κάνει μια ομιλία με φιλοσοφικό περιεχόμενο την οποία δεν έκανε. Η Hough βρήκε αυτή την ομιλία στα χαρτιά του Ρίχτερ μετά από 30 χρόνια. Παραθέτουμε ενδεικτικά τέσσερα αποσπάσματα:

-«Δεν υπάρχει ανάγκη να σας πω ότι τώρα πια υπάρχουν όλα τα μέσα για να δημιουργήσει κανείς έναν ηθικά ακέραιο κόσμο. Τα κύρια εμπόδια είναι: η άγνοια, η απληστία, ο μιλιταρισμός, ο εθνικισμός και η βία, που πηγάζει είτε από μια ψυχωτική παρόρμηση για καταστροφή είτε από ένα αίσθημα κατωτερότητας και μια επιθυμία για εκδίκηση».

-«Παρά τη μέγιστη ανάπτυξη των υπηρεσιών πληροφόρησης που είδε ποτέ ο κόσμος, νομίζω ότι ο απλός πολίτης δεν έχει πρόσβαση στα πραγματικά γεγονότα πάνω στα οποία θα μπορούσε να βασίσει ορθή κρίση για τα εθνικά και για τα κοινωνικά προβλήματα των καιρών μας».

-«Κάποιος μου επανέλαβε το σχόλιο ενός μηχανικού: "Ω! αυτοί οι άνθρωποι [σ.σ.: οι σεισμολόγοι] δεν ενδιαφέρονται για τους σεισμούς". Αισθάνθηκα ότι από τη σκοπιά των μηχανικών αυτό ήταν εν μέρει δικαιολογημένο».

-«[Χρηματική] βοήθεια δίνεται σε ανθρώπους που θα ήθελαν να ξεχάσουν το γεγονός ότι για ασφάλεια του κοινού δεν χρειαζόμαστε πρόβλεψη -ότι το ρίσκο από το σεισμό θα μπορούσε να εξαλειφθεί, σχεδόν ολοκληρωτικά, με σωστή κατασκευή των κτιρίων και σωστούς κανονισμούς». Στο σημείο αυτό σταματάει απότομα το κείμενο του Ρίχτερ.

[Παρένθεση: «Δηλαδή όταν φτάσει το μαχαίρι στο κόκαλο, ο λαός θέλει να ξέρει όχι πότε θα γίνει σεισμός, αλλά τι θα πάθει η πολυκατοικία όπου μένει όταν θα χτυπήσει ο σεισμός... Μέχρι σήμερα (Μάιος 1981) σε κανέναν από αυτούς που ξέρουν το πρόβλημα (σ.σ. τους μηχανικούς), δεν δόθηκε ο λόγος. Κι η "κουτσή Μαρία" μίλησε για το σεισμό της 24ης Φλεβάρη 1981 εκτός από αυτούς που έπρεπε...». Τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από τις σελίδες 149 και 169 του βιβλίου του γράφοντος με τίτλο: «Ας συζητήσουμε για σεισμούς, πλημμύρες και... τραμ», που εκδόθηκε το 1981. Χρειάστηκαν 27 χρόνια για να υπάρξει η δυνατότητα παράθεσης του κειμένου αυτού με τα παραπάνω αντίστοιχα του Ρίχτερ].

Αναρίθμητα ποιήματα

Ο Ρίχτερ σε όλη του τη ζωή προσπαθούσε να βρει τη σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη. Έγραψε αναρίθμητα ποιήματα. Γύρω στο 1927, σε μια άγνωστη γυναίκα έγραφε: «Από όσο σε καταλαβαίνω, πιστεύεις ότι όλη αυτή η ενασχόληση με ένα τόσο αιθέριο θέμα όπως η σχέση της επιστήμης προς την τέχνη είναι λίγο περιττή, όταν η κοινωνία μας αντιμετωπίζει τόσα πολλά ζωτικά προβλήματα, τόσες κατάφωρες αδικίες. Γι' αυτό είσαι κομμουνίστρια και όχι επιστήμονας ή καλλιτέχνης. Κάνω λάθος;». Η διερεύνηση σε βάθος από τη Hough της σχέσης του Ρίχτερ με τις γυναίκες είναι πολύ ενδιαφέρουσα.

Κλείνουμε με τα λόγια της Hough για τον Ρίχτερ: «Μένουμε με την απορία πού θα ήμασταν εάν το μυαλό του Ρίχτερ ήταν καλωδιωμένο βάσει του παραδοσιακού μοντέλου». Η απάντηση μπορεί να είναι: Σε έναν ακόμη Γκαργκάνα, Ψωμιάδη, Αλογοσκούφη, Μπους και λοιπούς ανθρώπους με «παραδοσιακή καλωδίωση». Ευτυχώς, υπάρχουν και οι Ρίχτερ με μη παραδοσιακή καλωδίωση που τους δίνει τη δυνατότητα για έντιμη και λογική σκέψη. Για παράδειγμα, τα λόγια του Ρίχτερ προς το τέλος της ζωής του: «Μια πανεπιστημιακή σχολή δεν μπορεί να είναι μαγαζί του υπουργείου Εθνικής Άμυνας [των ΗΠΑ, δηλαδή του Πενταγώνου]».

*Πολιτικός μηχανικός

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 28/02/2008