Ποιά ανάπτυξη εγγυάται το άτολμο Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού;

Μαργαρίτα Καραβασίλη

Δεν αρκούν οι διακηρύξεις του αρμόδιου Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ για να αποκτήσει η χώρα Εθνικό Χωροταξικό Σχεδιασμό που θα εγγυάται την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης, ούτε οι αναφορές σε πλήθος κοινοτικών κειμένων και στρατηγικών, αλλά συνεκτικός σχεδιασμός που θα επιλύει και θα αντιμετωπίζει ριζικά τα καίρια πολιτικά ζητήματα, υιοθετώντας πολιτικές που σέβονται και αξιοποιούν την ποικιλότητα και πολυπλοκότητα του εθνικού χώρου, που ενισχύουν τον θεμελιώδη στόχο της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής και την προστασία του περιβάλλοντος μέσω του συνδυασμού των αναγκαίων πολιτικών για τις περιφέρειες της επικράτειας.

Το Σχέδιο Γενικού Χωροταξικού Πλαισίου δεν είναι παρά ένας «δήθεν» εθνικός σχεδιασμός αφού δεν λαμβάνει υπόψη τις σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως την επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο για την καταπολέμηση της Κλιματικής Αλλαγής, την υπερεξάντληση των φυσικών πόρων, την διαχείριση των απορριμμάτων και των υδάτινων πόρων, την προστασία των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, την υπερλατόμευση, τον μαζικό τουρισμό, την απαξίωση του αγροτικού δυναμικού, κλπ. Δεν προωθεί κίνητρα και ένα ξεκάθαρο - θεσμικά «τοπίο» για μέτρα ενεργειακής απόδοσης ικανά να προσεγγίσουμε έως το 2020 το 20% παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ. Δεν προωθεί την εφαρμογή της αναθεωρημένης ΚΑΠ, κύρια σε θέματα επιδοτήσεων σε νέες βιώσιμες πρακτικές γεωργίας, εκπαίδευση νέων αγροτών, ανάπτυξης αγροτουρισμού σε επιλεγμένες περιοχές, κλπ, ώστε να υπάρξουν εγγυήσεις για μια ανάπτυξη του αγροτικού χώρου που θα επιδράσει ευνοϊκά στην ισορροπία του δικτύου των οικισμών.

Το Σχέδιο αυτό, που συντάχθηκε χωρίς να έχει προηγηθεί ουσιαστικός διάλογος με τους ενεχόμενους συντελεστές επί αρχών και στόχων σε σύνδεση με τομεακές πολιτικές, όπως μεταφορές, ενέργεια, γεωργία, περιφερειακή πολιτική και περιβάλλον και χωρίς να διατυπωθεί ενιαία, κοινά αποδεκτή, πολιτική ανάπτυξης για τον εθνικό χώρο δεν διαθέτει ΟΡΑΜΑ για το μέλλον της χώρας και το ρόλο της στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Εξακολουθεί έτσι να στηρίζεται σε αναπτυξιακές επιλογές του παρελθόντος και επικεντρώνεται σε μέτρα που ενισχύουν τον τύπο της ανάπτυξης που ακολούθησε έως σήμερα η χώρα, παραγκωνίζοντας τους άλλους στόχους.

Η δημιουργία «πόλων και αξόνων» δεν αρκούν για να προσεγγίσει ο επιχειρούμενος σχεδιασμός τα σύγχρονα χωροταξικά ζητήματα, όπως εκφράζονται και από κατευθύνσεις της ΕΕ, ικανά να διαμορφώσουν ένα ισορροπημένο και πολυκεντρικό αστικό σύστημα, που θα εγγυάται την ισότιμη πρόσβαση στις υποδομές και στις γνώσεις και τη συνετή διαχείριση και ανάπτυξη της φυσικής και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η εκφρασμένη πολιτική για το περιβάλλον με κύρια συνιστώσα την παραγωγή νέων μεγάλων έργων και υποδομών καλύπτουν μόνο συγκεκριμένες ανάγκες σε περιορισμένες γεωγραφικά περιοχές και δεν συνδέεται με επιλογές και προτεραιότητες που λαμβάνουν υπόψη το σύνολο του εθνικού χώρου, όπως η διαχείριση υδατικών πόρων και λυμάτων, προκειμένου το συσσωρευτικό αποτέλεσμα των χωρικά εντοπισμένων παραγόμενων νέων υποδομών να παρέχει ίσες ευκαιρίες βελτίωσης των περιβαλλοντικών συνθηκών σε όλες τις περιφέρειες και περιοχές, με αποτέλεσμα την αναπαραγωγή και διεύρυνση της ανισότητας πρόσβασης.

Το ζητούμενο ενός ορθά εστιασμένου Εθνικού Χωροταξικού είναι μια ισχυρή πολιτική περιβάλλοντος, που θα έχει δυνητικά θετικές επιπτώσεις στην ισόρροπη ανάπτυξη του συστήματος των οικισμών, δεδομένου ότι η ανισορροπία ως προς το περιβάλλον εκδηλώνεται κυρίως με την περιβαλλοντική επιβάρυνση περιοχών μεγάλης συγκέντρωσης πληθυσμού και δραστηριοτήτων και με εγκατάλειψη άλλων περιοχών μετά από εντατική εκμετάλλευση λόγω μεταβολής της τεχνολογίας και των συνθηκών ανταγωνιστικής παραγωγής. Επιβάλλεται η εξασφάλιση ισοδύναμων και ικανοποιητικών συνθηκών περιβάλλοντος που θα επιτρέψει την ομαλή κατανομή των νέων δραστηριοτήτων σε παλιά και νέα, μικρά και μεγάλα αστικά κέντρα, την αρμονική και ισορροπημένη ανάπτυξη του συνόλου των περιοχών της χώρας, που θα εγγυώνται καλύτερη ισορροπία μεταξύ ανταγωνισμού και συνεργασίας και περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων του υπερβάλλοντος ανταγωνισμού. Αντίθετα οι προτεινόμενες δράσεις, όπως η περαιτέρω ανάπτυξη υφιστάμενων οδικών δικτύων δεν συμβάλλουν στην εξισορρόπηση των αντιθέσεων μεταξύ περιφερειών της χώρας και στην ανάπτυξη και άλλων περιοχών, ούτε στη σύνδεση της χώρας με την Ευρώπη και τα Βαλκάνια και οδηγούν σε ανισορροπίες ως προς τις τιμές γης ή την αύξηση των περιβαλλοντικών πιέσεων λόγω δυσανάλογης προσέλκυσης δραστηριοτήτων και επιτείνουν τις χωρικές ανισότητες.
Το Σχέδιο δεν λαμβάνει υπόψη την ανάγκη αξιολόγησης του αντίκτυπου των διαφόρων εθνικών πολιτικών, ή τουλάχιστον των σπουδαιότερων πολιτικών και δεν προσφέρει τη δυνατότητα αξιόπιστης αξιολόγησης του βαθμού που οι υφιστάμενες πολιτικές μπορούν να συμβάλλουν στην ισορροπημένη χωροταξική ανάπτυξη που θα λαμβάνει υπόψη την εδαφική ποικιλότητα και θα εντοπίζει ικανούς εταίρους που θα μοιραστούν την ευθύνη για τον καθορισμό και την εφαρμογή κανόνων και ρυθμίσεων για τις εταιρικές σχέσεις, ώστε να γίνει αποδεκτό το προτεινόμενο πεδίο για κοινές δράσεις στο πλαίσιο ασικών μεταρρυθμίσεων.
Oι βασικές ελλείψεις σε σχέση με τις ευρωπαϊκές κατευθυνσεις

Το Σχέδιο ΓΧΠ δεν λαμβάνει ουδόλως υπόψη την ανάγκη ευθυγράμμισης με τους στόχους της Ευρωπαϊκής πολιτικής, τόσο για τις αναγκαίες αλλαγές στις αστικές διαρθρώσεις, όπου τα ζητούμενα προσδιορίζονται ποιοτικά και ποσοτικά με τη δημιουργία νέων αστικών δικτύων και ομάδων πόλεων, την ανάδειξη - ενίσχυση οικονομικών ευκαιριών στις πόλεις, την ανάσχεση της συνεχιζόμενης διάχυσης των πόλεων, του περιορισμού του κοινωνικού διαχωρισμού στις πόλεις και τη βελτίωση της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος, όσο και την αλλαγή του ρόλου και της λειτουργίας των αγροτικών περιοχών, μέσω της ολοκληρωμένης πολιτικής ΠΡΟΪΌΝΤΩΝ και της αναθεωρημένης ΚΑΠ που στοχεύουν στην μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση του αγροτικού χώρου με τις αστικές περιοχές.

Ο Εθνικός Χωροταξικός Σχεδιασμός οφείλει να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο για την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ αστικοποίησης και διατήρησης της υπαίθρου. Οι αλλαγές στον γεωργικό τομέα, που αποτελεί την οικονομική βάση των αγροτικών περιοχών πρέπει να πρέπει να παρακολουθήσουν τη σταδιακή μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής γεωργίας, που θα συνεχιστεί εν όψει της φιλελευθεροποίησης, των περικοπών στις δημόσιες δαπάνες και του περιβαλλοντικού προβληματισμού, λαμβάνοντας υπόψη ότι η φυσιολατρία και ο οικολογικός τουρισμός έχουν καταστεί δεσπόζουσες δραστηριότητες. Αυτές οι αλλαγές ενισχύουν την τάση προς την ποικιλομορφία και παρέχουν ενδεχομένως περισσότερες ευκαιρίες παρά απειλές.

Αλλαγές που αφορούν Μεταφορές, Επικοινωνίες και Γνώση

Η διάρθρωση, η μορφή και η χρήση των υποδομών είναι καθοριστικοί παράγοντες της οργάνωσης του εθνικού χώρου. Η υποδομή των μεταφορών και των επικοινωνιών έχει γίνει πιο φιλελεύθερη, αποτελεσματική, περιβαλλοντικά φιλική, συνεκτική και λειτουργική και παρακολουθούν τις εξελίξεις στους τομείς των μεταφορών, της κυκλοφορίας και των επικοινωνιών (τηλεπικοινωνίες, συνδέσεις σιδηροδρόμων μεγάλης ταχύτητας) που είναι ταχείες. Καθώς οι περιβαλλοντικές απαιτήσεις αυξάνονται συνεχώς το εμπορικό άνοιγμα προς την κεντρική και ανατολική Ευρώπη δημιουργεί νέες ροές μεταφορών, στοιχεία που δεν έχουν καθόλου ληφθεί υπόψη από το Σχέδιο του Εθνικού Χωροταξικού, όπως και τα σύγχρονα διασυνοριακά προβλήματα, δεδομένου ότι η ενιαία αγορά και οι κοινοτικές πολιτικές για τις μεταφορές έχουν περιορίσει σημαντικά την επίδραση των εθνικών συνόρων στα δίκτυα υποδομής και η παρουσία τους είναι ακόμη εμφανής όσον αφορά τις περιορισμένες ή ελλείπουσες υλικές συνδέσεις ή συνδέσεις υπηρεσιών.

Και ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδοτεί πλέον και υποστηρίζει τις μεταφορές με σιδηροδρομικά συστήματα, δεν εμφανίζεται μέριμνα για τη δημιουργία ικανών σιδηροδρομικών υπηρεσιών, που θα λειτουργούν ως οικονομική δραστηριότητα, λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι θα συνεχιστούν η περαιτέρω απορύθμιση, η τεχνική προτυποποίηση των συστημάτων και η ανταγωνιστική τιμολόγηση στο πλαίσιο της Ένωσης καθότι αποτελούν προϋποθέσεις για την ανάπτυξη συνεκτικών διεθνικών σιδηροδρομικών δικτύων.

Επίσης δεν λαμβάνει υπόψη του την αύξηση των ροών των μεταφορών, ένα σημαντικό χωροταξικό ζήτημα που απασχολεί τον Ευρωπαϊκό χώρο, καθότι οι οδικές μεταφορές εξακολουθούν να είναι ασυγκρίτως σημαντικότερες, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των μεταφορών πραγματοποιείται σε κοντινές αποστάσεις.

Η συνεχής κατασκευή αυτοκινητοδρόμων δεν είναι πλέον η μόνη απάντηση στα προβλήματα μεταφορών καθότι οι οδοί και οι αυτοκινητόδρομοι ευνοούν τη διασπορά των εκτάσεων που χρησιμοποιούνται και τελικά την αύξηση της συμφόρησης. Η μετατόπιση του βάρους από τα αυτοκίνητα στους σιδηροδρόμους παρέχει ευκαιρίες περαιτέρω ανάπτυξης των περιοχών με προβλήματα συμφόρησης. Η ώθηση που δίδεται στα συστήματα των σιδηροδρόμων θα δημιουργήσει πιθανώς ένα νέο κύμα συγκέντρωσης. Για το λόγο αυτό, η ανάπτυξη υποδομών που θα στηρίζεται περισσότερο στους σιδηροδρόμους θα έχει σημαντικές χωροταξικές επιπτώσεις. Δεν λαμβάνεται επίσης υπόψη το άνοιγμα της ανατολικής Ευρώπης, που θα δώσει στις σημερινές ανατολικές περιφέρειες της ΕΕ μία σχετικά πιο κεντρική θέση.

Τάσεις προς ένα αποτελεσματικότερο και φιλικότερο προς το περιβάλλον σύστημα μεταφορών

Η συνεχής αύξηση των ροών των μεταφορών και της συγκέντρωσης και συμφόρησης στην Ευρώπη κατέστησε επιτακτική την ανάγκη για αποτελεσματικότερη και φιλικότερη προς το περιβάλλον του συστήματος μεταφορών με την ανάπτυξη των διασυνδεδεμένων μεταφορών, συνδυάζοντας θαλάσσιες και οδικές μεταφορές, πλοία και αγωγούς, αεροπορικές και σιδηροδρομικές μεταφορές κλπ, τόσο για μεταφορές εμπορευμάτων, όσο και επιβατών, που θα ανακουφίσουν τους αερολιμένες που πάσχουν από έλλειψη χωρητικότητας στον αέρα και στο έδαφος.

Δεν λαμβάνεται ακόμη υπόψη ότι σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, ιδίως μέσα και κοντά στις μεγάλες αστικές ζώνες και στις πυκνοκατοικημένες περιοχές, η συμφόρηση, η ατμοσφαιρική ρύπανση και ο θόρυβος έχουν οδηγήσει στη γενική αναγνώριση του γεγονότος ότι πρέπει να ενθαρρυνθούν οι δημόσιες συγκοινωνίες και να αποθαρρυνθεί η χρήση του ιδιωτικού οχήματος. Μέτρα όπως η τιμολόγηση οδικών μεταφορών, οι περιοριστικές πολιτικές για τη στάθμευση και άλλα φορολογικά ή τεχνικά μέτρα εφαρμόζονται με αργό ρυθμό σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης. Το Εθνικό Χωροταξικό οφείλει να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για τον περιορισμό της εξάρτησης από τα αυτοκίνητα μακροπρόθεσμα, στη βάση μιας πολιτικής χωροταξικής διευθέτησης, η οποία θα ενθαρρύνει αφενός την εγκατάσταση των γραφείων μεγάλων επιχειρήσεων κοντά σε κόμβους αστικών μεταφορών και, αφετέρου, το σχεδιασμό νέων οικιστικών περιοχών γύρω από ένα κατάλληλο δίκτυο δημόσιων μεταφορών.

Διάδοση της καινοτομίας και των γνώσεων

Ένα φαινόμενο με δυνητικά τεράστιες αλλά ως τώρα σχετικά άγνωστες χωροταξικές επιπτώσεις, που δεν λαμβάνεται υπόψη, είναι η ανάπτυξη των δικτύων και της τεχνολογίας των τηλεπικοινωνιών και πληροφοριών με τη χρήση Η/Υ σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες ραδιοφώνου και τηλεόρασης (καλωδιακής) και πολιτικές («φιλελευθεροποίησης») στους ίδιους τομείς, που ανοίγει προοπτικές για νέες υπηρεσίες όπως η τηλε-εκπαίδευση, η τηλεϊατρική, η τηλ-εργασία, η τηλεδιάσκεψη και οι "ηλεκτρονικές αγορές".

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 81, 4/08