Oι ζωγράφοι κι η παλέτα με τα χρώματα για την κλιματική αλλαγή

Αργύρης Αργυρίου*

Oπως αναφέραμε σε προηγούμενο άρθρο (Δαίμων της Οικολογίας, 2.12.2007), κατά το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν η Γη γνώρισε πολλές κλιματικές αλλαγές. Όμως, οι απευθείας συστηματικές καταγραφές μετεωρολογικών στοιχείων με όργανα έχουν μικρή ιστορία. Μόλις τα τελευταία 200 περίπου χρόνια διαθέτουμε συστηματικές ενόργανες καταγραφές. Η μελέτη όμως των κλιματικών συνθηκών που επικρατούσαν στο ιστορικό και γεωλογικό παρελθόν του πλανήτη μας είναι πολύ σημαντική.

Πώς μπορούμε, λοιπόν, να αναπαραστήσουμε το κλιματικό μας παρελθόν; Οι επιστήμονες έχουν αναπτύξει αρκετές μεθόδους για να μελετήσουν τα φαινόμενα αυτά. Γίνονται μελέτες σε πυρήνες πάγου, δείγματα που πάρθηκαν από «γεωτρήσεις» στους παγετώνες της Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας. Μέσα σε αυτούς υπάρχουν παγιδευμένες φυσαλίδες αέρα και σκόνη, απ' όπου μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Άλλες μελέτες γίνονται στη γύρη που έχει παγιδευτεί στο έδαφος, απ' όπου μπορεί να βρεθεί ποιο περίπου κλίμα επικρατούσε σύμφωνα με τα διαφορετικά είδη γύρης των φυτών που ανευρίσκονται. Στοιχεία για το κλίμα επίσης μπορούν να βρεθούν από τα παγιδευμένα ιχνοστοιχεία μέσα στα ιζήματα λιμνών και θαλασσών, από τα ιχνοστοιχεία που περιέχονται στους σκελετούς των κοραλλιών. Σημαντική βοήθεια δίνεται και από την μελέτη των δακτυλίων των δένδρων. Ανάλογα με το πάχος της κάθε γραμμής αύξησης που φαίνεται στον κομμένο κορμό, είναι δυνατό να βρεθεί αν η αντίστοιχη χρονιά ήταν θερμή ή ψυχρή.

Όσο πλησιάζουμε προς τα ιστορικά χρόνια βρίσκονται και άλλα βοηθήματα. Τα τελευταία χρόνια πολλοί ερευνητές και επιστήμονες στράφηκαν σε άλλες πηγές πληροφοριών. Πολλές πληροφορίες βρίσκονται μέσα σε παλιά αρχεία, ιστορικά έγγραφα, ταξιδιωτικά ημερολόγια, χρονικά, εμπορικά έγγραφα, αναμνήσεις, παλιές φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες ακόμα και πίνακες ζωγραφικής.

Το 1970 σε μια πρώτη προσέγγιση ο Neubauer δημοσίευσε μια μελέτη στο γνωστό μετεωρολογικό περιοδικό Weather, αφού μελέτησε 12.000 πίνακες από 41 μουσεία εννιά χωρών, που δημιουργήθηκαν μεταξύ των ετών 1400 και 1967, διαπίστωσε ότι πριν από το 1500, οι γαλάζιοι αίθριοι ουρανοί κυριαρχούσαν, ενώ μετά από το έτος αυτό πάνω από τους μισούς πίνακες έδειχναν συννεφιασμένους και μουντούς ουρανούς.

Οι μεγάλοι Ολλανδοί και Φλαμανδοί ζωγράφοι του 17ου αιώνα είναι περίφημοι για τα τοπία που ζωγράφιζαν. Με φωτογραφική σχεδόν ακρίβεια, αναπαριστούν στον καμβά υδατορεύματα, καλλιεργημένα χωράφια, θίνες και ακτές. Ο «ρεαλισμός» που απαντάται σε πολλές τοπιογραφίες της εποχής δεν βασίζεται σε απλή γραμμική αναπαράσταση, αλλά τελικά τα στοιχεία του τοπίου ζωγραφίζονται με φυσικότητα [Ossing et.al. 2001]. Ο αναμφισβήτητος αυτός ρεαλισμός οδήγησε σε μια μεγάλη συζήτηση, μεταξύ των επιστημόνων, αν τελικά η τοπιογραφία των μεγάλων δασκάλων αναφέρεται σε πραγματικά τοπία, ή αν τα μετεωρολογικά δεδομένα που αναπαριστώνται στους ζωγραφικούς πίνακες αυτούς έχουν αντιστοιχία στα σημερινά δεδομένα. Ήδη, από το 1981, επιστήμονες (Rostworowski, 1981) βρίσκουν τον πλήρη κατάλογο των σύννεφων του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, να έχει ζωγραφιστεί στους πίνακες του Jacob van Ruisdael .

Ο Ολλανδικός «Χρυσός Αιώνας» της ζωγραφικής έχει να δείξει πολλά αριστουργήματα. Πώς μπορεί άραγε ο καιρός, τα μετεωρολογικά δεδομένα των αριστουργημάτων αυτών, να συγκριθούν με το σημερινό τοπίο; Από την κλιματολογία γνωρίζουμε ότι η εποχή τους ήταν στο μέσο μιας ψυχρότερης περιόδου στην ιστορία, που άρχισε στα μέσα του 16ου αιώνα και τέλειωσε περίπου το 1850. Η περίοδος αυτή είναι γνωστή ως η «Μικρή Παγετώδης Περίοδος». Εδώ πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η κοινωνία στην οποία παρουσιάζονταν τα αριστουργηματικά αυτά έργα, ήταν μια κοινωνία ναυτών, εμπόρων και ταξιδιωτών και μια κοινωνία που προσπαθούσε μαχόμενη να κερδίσει καλλιεργήσιμη γη από τη θάλασσα, με την κατασκευή φραγμάτων. Είναι φυσικό επίσης, μια τέτοια κοινωνία να έχει στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντός της, τον καιρό [Ossing, 2002].

Η Μικρή Παγετώδης Περίοδος είναι μια περίοδος κατά την οποία η παραγωγή των πινάκων ήταν πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με τον Van der Woude [1991] μεταξύ 1580 και 1800 ζωγραφίστηκαν περίπου 8 με 10 εκατομμύρια πίνακες. Μελέτη του Πανεπιστήμιου της Αμβέρσας έδειξε ότι μόνο το έτος 1650, οι Φλαμανδοί ζωγράφοι είχαν μια παραγωγή σχεδόν 70.000 πινάκων. Από την τεράστια αυτή παραγωγή μόνο το 1% περίπου έχει διασωθεί μέχρι τις μέρες μας και βρίσκεται στα Μουσεία και τις συλλογές.

Όσον αφορά τον ρεαλισμό στην αποτύπωση των σύννεφων και των άλλων μετεωρολογικών φαινομένων από τους μεγάλους δάσκαλους της Ολλανδικής ζωγραφικής, η ερώτηση είναι αν αναπαριστούν την μετεωρολογική πραγματικότητα. Δηλαδή σε τελική ανάλυση, η κλιματολογική ερώτηση είναι αν τελικά ο καιρός τον 17ο αιώνα είναι συγκρίσιμος με τον σημερινό. Σε σύγκριση με την προηγούμενη φάση με τις υψηλότερες θερμοκρασίες του Μεσαίωνα αλλά και με τις πολύ υψηλότερες θερμοκρασίες της σημερινής περιόδου, κατά την διάρκεια της Μικρής Παγετώδους Περιόδου, παρουσιάστηκαν σημαντικά χαμηλότερες θερμοκρασίες. Όμως, δεν πρέπει να γίνει σύγχυση και να θεωρηθεί η περίοδος αυτή σαν μια περίοδος με πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Η μέση θερμοκρασία ήταν σημαντικά χαμηλότερη, οι χειμώνες ήταν πολύ ψυχρότεροι, αλλά σε γενικές γραμμές η κατάσταση δεν ήταν πολύ διαφορετική από την σημερινή. Έτσι λοιπόν, στους πίνακες της περιόδου συναντάμε σύννεφα όπως τα βλέπουμε σήμερα, αν και συναντώνται με μικρότερη συχνότητα. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι οι Μεγάλοι Δάσκαλοι του Χρυσού Αιώνα της Ζωγραφικής, έβλεπαν τα ίδια σύννεφα με αυτά που παρατηρούμε σήμερα.

Ο μεγάλος ρομαντικός ζωγράφος της Αγγλίας J.M.W. Turner ειδικεύτηκε στην δημιουργία τοπίων με ομίχλη και υγρασία, αλλά και σε εκτυφλωτικά δειλινά. Τα εντυπωσιακά αυτά ηλιοβασιλέματα μπορεί να αντανακλούν τις μετεωρολογικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν από την ηφαιστειακή σκόνη, που προσέθεσε ζωηρές πινελιές σε πολλά ηλιοβασιλέματα των αρχών του 19ου αιώνα. Το 2007, ο καθηγητής και Ακαδημαϊκός Χ. Ζερεφός με την ομάδα του (Zerefos et al.), αφού μελέτησε πάνω από 1.500 ζωγραφικούς πίνακες, δημοσίευσε την σημαντική του μελέτη για τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα που δημιουργούνται από τις ηφαιστειακές εκρήξεις, όπως τα είδανε οι διάσημοι ζωγράφοι και τα αναπαρέστησαν στους πίνακές τους. Τα συμπεράσματα της μελέτης αυτής είναι ότι μεγάλο μέρος τής ζωγραφικής επηρεάστηκε από τις κλιματικές συνθήκες. Πιο κατανοητό γίνεται αυτό όταν υπολογιστεί ότι η ηφαιστειακή σκόνη που διασκορπίστηκε στην ατμόσφαιρα του πλανήτη, μετά από την έκρηξη του ηφαίστειου Κρακατόα, στα τέλη του 19ου αιώνα, έδωσε το έναυσμα για τόσο εντυπωσιακή ζωγραφική, ώστε να σημειωθεί στις εφημερίδες της εποχής.

Οι ερευνητές στην προσπάθεια τους να αναπαραστήσουν το κλίμα των παλαιότερων εποχών, ώστε να μπορέσουν να ανακαλύψουν τις αλλαγές που προκαλεί η κλιματική αλλαγή, χρησιμοποίησαν και άλλα ευρήματα από τις καλές τέχνες. Η οπισθοχώρηση των παγετώνων έγινε κατανοητή, όταν οι επιστήμονες της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή [IPCC] του ΟΗΕ, χρησιμοποίησαν στην έρευνα τους παλιά χαρακτικά και γκραβούρες που έδειχναν τους παγετώνες της Κεντρικής Ευρώπης και τα συνέκριναν με την σημερινή κατάσταση.

Σημαντική βοήθεια στην κατανόηση των συνθηκών έχει δοθεί και από τους παλιούς χάρτες των πρωτοπόρων χαρτογράφων του παρελθόντος. Στους χάρτες που βρίσκονται στον Μερκατοριανό Άτλαντα (περ. 1630) το Βορειοδυτικό πέρασμα δίνεται παγωμένο και απροσπέλαστο. Μόλις το 1850, αμέσως με το τέλος της Μικρής Παγετώδους περιόδου, έγινε δυνατή η ανακάλυψή του.

Τα αριστουργήματα της τέχνης και της λογοτεχνίας, εμπορικά έγγραφα και περιγραφές, τα χρονικά, πρέπει να τα δούμε κάτω από μια διαφορετική ματιά, για να μπορέσουμε να δούμε τις συνθήκες του παρελθόντος, για να προβλέψουμε τον τρόπο που θα αγωνιστούμε για να σώσουμε τον πλανήτη μας στο μέλλον.

*γεωλόγος, argyriou@hol.gr

Βιβλιογραφία:

- Die 'kleine Eiszeit'. Holländische Landschaftsmalerei im 17. Jahrhundert, Berlin 2001. - Κατάλογος έργων ζωγραφικής / θεματικής έκθεσης που έγινε στην Πινακοθήκη του Βερολίνου, όπου είναι δημοσιευμένες και οι εργασίες του Ossing.

- Henson R. The Rough guide to Climate Change. London 2006.

-  Zerefos C. et al. Atmospheric effects of volcanic eruptions as seen by famous artists and depicted in their paintings, 2007.

- Brunner K. Kunst und Kartographie als Buntes Klimaarchiv, Μόναχο 2005.

IPCC: Working Group I: The Scientific Basis, 2001.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 83, 6/08