ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο   νορβηγός οικοφιλόσοφος Αρνύ Νες

Ευθύμης Παπαδημητρίου

Σε ηλικία 96 ετών έφυγε ο Αρνυ Νες ( Arne Naess) που υπήρξε μια κεντρική φυσιογνωμία της Οικοφιλοσοφίας διεθνώς.. Υπήρξε ενθουσιώδης ορειβάτης, και θαυμαστής της ωκεανολόγου Ραχήλ Κάρσον, που πρώτη είχε προειδοποιήσει για τις συνέπειες της χρήσης φυτοφαρμάκων στη γεωργία και τους κινδύνους υποβάθμισης του περιβάλλοντος ήδη απο τη δεκαετία του ‘70. Απο αυτή την εποχή ο Νες, αφου είχε διδάξει για τριάντα χρόνια φιλοσοφία, στο Πανεπιστήμιο του Οσλο, στράφηκε αποκλειστικά στη Φιλοσοφία της φύσης και έγινε εισηγητής της θεωρίας της «Βαθειάς Οικολογίας» ( ή καλύτερα της «Οικολογίας σε βάθος»), της οποίας κεντρική ιδέα είναι οτι όλα τα έμβια όντα έχουν τη δική τους αξία και γιαυτό «χρειάζονται προστασία απο τα δισεκατομμύρια των ανθρώπων».

 Η «Οικολογία σε βάθος» καλούσε σε μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού, σε ήπιες τεχνολογίες και σε σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος και στράφηκε ενάντια στην «Ρηχή οικολογία» που δεν ενδιαφερόταν για τη σχέση τεχνολογίας και οικονομικής ανάπτυξης. Ο Νες διαμόρφωσε μια προσωπική φιλοσοφία της οικολογικής αρμονίας  ή της ισορροπίας, την οποία οι άνθρωποι θα μπορέσουν να την κατανοήσουν αν διευρύνουν τη στενή εγωκεντρική τους αντίληψη  ώστε να αγκαλιάσει ολόκληρο το πλανητικό οικοσύστημα.

Ηδη απο τα πρώτα κείμενά του ο Νες υποστήριζε την άποψη οτι μια οικολογικά υπεύθυνη πολιτική θα πρέπει να ενδιαφέρεται εν μέρει μόνο για την μόλυνση του περιβάλλοντος και για την εξάντληση των φυσικών πόρων ενώ θα έπρεπε να ενδιαφέρεται περισσότερο για τις αρχές της ποικιλίας, της περιπλοκότητας, της αυτονομίας, της αποκέντρωσης της συμβίωσης του εξισωτισμού και της αταξικότητας. Κατα τη γνώμη του η «Ρηχή Οικολογία» βασίζεται στην «εργαλειακή λογική», κατά την έκφραση της Σχολής της Φρανκφούρτης, και ενδιαφέρεται περισσότερο για τον τρόπο παρά για τα αίτια όσων συμβαίνουν γύρω μας. Αντίθετα η δική του «Οικολογία σε βάθος» αρνείται την εικόνα του ανθρώπου μέσα στο περιβάλλον και υιοθετεί την εικόνα της συνάφειας του ολικού πεδίου. Οι οργανισμοί θεωρούνται ως κόμβοι στο δίχτυ της βιόσφαιρας ή του πεδίου εσωτερικών σχέσεων. Η ευεξία και ευημερία της ανθρώπινης και μη-ανθρώπινης ζωής πάνω στη γή, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εγγενείς αξίες ή «αυταξίες», ανεξάρτητα απο τη χρησιμότητα ή μη του μη-ανθρώπινου κόσμου, για ανθρώπινους σκοπούς.

Ο πλούτος και η ποικιλία των μορφών ζωής συνεισφέρει στην πραγματοποίηση αυτών των αξιών και θεωρούνται οι ίδιες ως αξίες. Κατά συνέπεια οι άνθρωποι δεν έχουν το δικαίωμα να ελαττώνουν αυτή την ποικιλία και τον πλούτο παρά μόνο για την ικανοποίηση «ζωτικών τους αναγκών». Ο όρος αυτός αφήνεται σκόπιμα αρκετά αόριστος ώστε να είναι σε θέση να καλύψει διάφορους παράγοντες, π..χ. κλιματολογικούς ή πολιτισμικούς. Πίστευε ότι οι άνθρωποι έχουν βέβαια τροποποιήσει τη γή και θα συνεχίσουν να το κάνουν. Το θέμα είναι σε τι βαθμό θα γίνεται αυτή η παρέμβαση.

Συνέπεια των παραπάνω διαπιστώσεων του Νες  ειναι το ότι θα έπρεπε να αλλάξουν οι στάσεις και οι πολιτικές  μας σχετικά. Αυτές οι άλλαγές επηρεάζουν βασικές οικονομικές, τεχνολογικές και ιδεολογικές δομές. Ομως αν γίνουν, το αποτέλεσμα θα είναι μια νέα κατάσταση η τα αιτήματα  για αλλαγή στάσης, που είναι το ζητούμενο.

Η τρέχουσα ιδεολογία τείνει να εκτιμά πράγματα που είναι σπάνια ή επειδή έχουν εμπορευματική αξία. Η κατανάλωση και η σπατάλη θεωρούνται ζητήματα κοινωνικής αίγλης και σύμβολα επιτυχίας, ενώ οι έννοιες του «αυτοκαθορισμού», της «τοπικής κοινότητας» και του «Σκέψου οικουμενιικά Δράσε τοπικά» θα παραμείνουν όροι κλειδιά για την οικολογία των ανθρώπινων κοινωνιών. Παρόλα αυτά η εφαρμογή βαθύτερων αλλαγών απαιτεί , κατά τη γνώμη του, αυξημένη παγκόσμια υπερκρατική δράση και συντονισμό.    

Δεν πρέπει να ξεχνάμε οτι οι προτάσεις αυτές διατυπωθηκαν πριν απο σαράντα περίπου χρόνια οταν η απειλή της περιβαλλοντικής κρίσης δεν ήταν ακόμη ορατή, όπως είναι σήμερα, οπότε πολλές απο αυτές τις σκέψεις του μας φαίνονται αυτονόητες. Στην εποχή που εκφράζονται, απο τους πρωτοπόρους της οικολογίας, όλων των αποχρώσεων, οι σκέψεις αυτές  δέν ήταν καθόλου αυτονόητες. Χρειάστηκε αγώνας σε όλα τα επίπεδα του οικολογικού κινήματος για να φτάσουμε στο σημερινό βαθμό δημοσιοποίησης κάποιων κεντρικών οικολογικών ιδεών και προτάσεων για αλλαγή κοινωνικών πρακτικών που απειλούν με κατάρευση το βιόκοσμο.

Ο ίδιος ο Νες έζησε μια σεμνή, ασκητική ζωή , πίστευε όμως οτι οι διατυπωσεις της Βαθιάς οικολογίας δεν θάπρεπε να περιορίζονται μόνο για χρήση μεταξύ φιλοσόφων αλλά θα πρέπει να χρησιμοποιούνται και για έναν ειλικρινή διάλογο με τους «ειδικούς» και με αυτούς που παίρνουν τις κρίσιμες αποφάσεις. Ο ίδιος δεν δίστασε να απευθυνθεί εγγράφως σε αρκετούς απο αυτούς και να τους ρωτήσει αν αποδέχονται τα σημεία της πλατφόρμας του. Ελαβε μάλιστα αρκετές θετικές απαντήσεις στα περισσότερα σημεία της. Στους αποδέκτες των επιστολών περιλαμβανόνταν άνθρωποι σε θέσεις υπεύθυνες στην βιομηχανία και την πολιτική .

Το 1969, σε ηλικία 56 ετών, ο Νες αποχώρησε απο το Πανεπιστήμιο για να αφοσιωθεί στις οικολογικές του ιδέες που απαιτούσαν και πολιτικές δράσεις. Χαρακτηριστική ήταν  μια κινητοποίηση, μαζί με άλλους οικολόγους, και η καμπάνια του για τη προστασία  ενός Νορβηγικού φιόρδ που απειλείτο με την δημιουργία ενός φράγματος που θα διέκοπτε τη ροή ενός καταρράκτη. Ο Νές αλυσσοδέθηκε σε ένα βράχο μπροστά στον καταρράκτη ασκώντας μ’αυτό τον τρόπο πίεση, μέσω της δημοσιότητας, που είχε ως συνέπεια την ματαίωση της δημιουργίας του φράγματος ! Αυτή την περίοδο δημοσιεύει ενδιαφέροντα κείμενα για την ορειβατική Ηθική. Ο ίδιος υπήρξε δεινός ορειβάτης και είχε μάλιστα ηγηθεί μιας ορειβατικής εκστρατείας στο ψηλότερο βουνό του Πακιστάν, όταν ήταν ακόμη 48 ετών. 

Το 1958 ίδρυσε  το φιλοσοφικό περιοδικό Ιnquiry, που εκδίδεται μέχρι σήμερα.Είχε σπουδάσει φιλοσοφία στη χώρα του, στο Παρίσι και στη Βιέννη και είχε γίνει μέλος της διάσημης Σχολής της Βιέννης, που είχε αφοσιωθεί στη μελέτη του Εμπειρισμού και της Λογικής ανάλυσης. Πιστεύοντας οτι οι φιλόσοφοι θάπρεπε να εμβαθύνουν την αυτογνωσία τους φρόντισε να  ψυχαναλυθεί ! Στο φιλοσοφικό του έργο πέρασε απο τον ριζοσπαστικό εμπειρισμό στον πλουραλισμό και τον σκεπτικισμό. Στις πολυάριθμες δημοσιεύσεις του ασχολήθηκε με ποικίλλα φιλοσοφικά προβλήματα . Κεντρικά φιλοσοφικα του πρότυπα  υπήρξαν ο Σπινόζα και ο Γκάντι. Τις βασικές του ιδέες για την Οικολογία και την Οικοσοφία της ανέπτυξε σε πολυάριθμα βιβλία και άρθρα. ( Ιδιαίτερα στα έργα του «Freedom, Emotion and Self-Subsistence»(1975), « Ecology, Community and Lifestyle» ( 1989) και « Life’s Philosophy : Reason and Feeling in a Deeper World » (2002).

Σε προχωρημένη ηλικία, βλέποντας τη συνεχιζόμενη περιβαλλοντική υποβάθμιση, ήταν απαισιόδοξος για τον 21ο αιώνα,  ήταν όμως αισιόδοξος...για τον 23ο αιώνα! Για τότε προφήτευσε οτι ο  πληθυσμιακός έλεγχος θα φέρει αισθητά αποτελέσματα , η τεχνολογία θα έχει πάψει να είναι ληστρική και τα παιδιά θα μεγαλώνουν σε ένα πιό φυσικό περιβάλλον.

Η Βαθειά οικολογία του Νες δέχτηκε σκληρή κριτική απο τους οικοσοσιαλιστές τόσο για τον εκλεκτισμό της, τον λανθάνοντα μυστικισμό, την αρχή της βιοκεντρικής ισότητας όσο και για τον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε το πρόβλημα των αξιών. Κανένας πάντως σοβαρός μελετητής της συνολικής του συνεισφοράς, με τη ζωή και το έργο του, δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη μεγάλη του συμβολή στη διαμόρφωση της Οικολογικής συνείδησης της εποχής μας και την κριτική στα ανθρωποκεντρικά θεμέλια του βιομηχανικού πολιτισμού. Προσπαθώντας να βάλει τα φιλοσοφικά θεμέλια μια κριτικής οικολογίας  βοήθησε στην  αποδιάρθρωση και αμφισβήτηση όλων των κυρίαρχων στη Δύση απόψεων για τον άνθρωπο και τη θέση του στον κόσμο. Οι μεγάλες συνεισφορές του Νές στη σύγχρονη ιδεολογική και κοινωνικά σημαντική κριτική της οργάνωσης της   κοινωνίας  μας, του εξασφάλισε μια σίγουρη θέση στο Πάνθεον των πρωτεργατών της σύγχρονης Οικολογίας.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 90, 2/09