Καινοτομίες για το περιβάλλον

Η αρχιτεκτονική πρόταση του αυστριακού ζωγράφου Hundertwasser για μια νέα σχέση του ανθρώπου με τη φύση

Γιολάντα Ζιάκα

Ο Friedensreich Hundertwasser (1928-2000), διάσημος αυστριακός ζωγράφος, κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση μέσα από τα ζωγραφικά του έργα, τιμάται όμως σήμερα εξ ίσου για την πρωτότυπη αρχιτεκτονική του κληρονομιά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μας παρουσιάζουν οι αρχιτεκτονικές του προτάσεις και εφαρμογές, που χαρακτηρίζονται από την προσπάθεια για αναζήτηση της χαμένης ενότητας του ανθρώπου με τη φύση μέσα από την τέχνη και την ομορφιά.

Ευαίσθητος στην απειλή που αντιπροσωπεύει η επιστήμη και η τεχνολογία για τον πλανήτη, ο Hundertwasser δραστηριοποιήθηκε από πολύ νωρίς ενάντια στην ατομική ενέργεια και τη ρύπανση σε όλες τις μορφές της, κρατώντας συγχρόνως αποστάσεις από τους πολιτικάντηδες της οικολογίας. Ο βαθύς σεβασμός του για τη φύση και η ανάγκη αναζήτησης της ποιότητας ζωής, της αξιοπρέπειας στην εργασία και μιας οικολογικής ηθικής τον οδήγησε στο να επεξεργαστεί ένα συνολικό σχέδιο μετασχηματισμού της κοινωνίας που βασίζεται στη θέση ότι το κλειδί της ευτυχίας βρίσκεται στην ομορφιά.

Ο Hundertwasser θεωρεί την ίδια την πρόταση του για μια νέα μορφή κοινωνίας ως ένα δυναμικό έργο τέχνης, σε εξέλιξη και συνεχή ανάπτυξη, αδιαχώριστο από τη ζωγραφική του. Για τον Hundertwasser, η αλήθεια βρίσκεται στην τέχνη, όλα ξεκινούν και όλα καταλήγουν σ’ αυτήν. Διακηρύσσει την ανάγκη αποκατάστασης της σχέσης ανθρώπου – φύσης, μέσα από την αισθητική του καλλιτέχνη. Αντιλαμβάνεται τη δράση του ως ένα είδος σταυροφορίας για την «ευτυχία μέσα από την ομορφιά».

Το 1981 συντάσσει κείμενο των θέσεων του για το χρώμα στην αρχιτεκτονική, ενώ συγχρόνως εργάζεται για το έργο που του έχει αναθέσει ο Δήμος της Βιέννης, το Hundertwasser-Haus ("Σπίτι του Χουντερτβάσερ"), που αρχίζει να κατασκευάζεται το 1983. Ο Hundertwasser δηλώνει παντού ότι ο άνθρωπος ζει άσχημα μέσα στο «τρίτο δέρμα του», την κατοικία, έτσι όπως αυτή είναι σχεδιασμένη σήμερα. Αυτό το πρώτο έργο αποκτά γι’ αυτόν παραδειγματική σημασία, ως έκφραση του συνολικού του σχεδίου για την κοινωνία, μέσα από την απτή παρουσίαση των αρχιτεκτονικών του προθέσεων.

Από το 1980 και μέχρι το τέλος της ζωής του σχεδίασε πάνω από 50 αρχιτεκτονικά συμπλέγματα, έργα αποκατάστασης και επανασχεδίασης προσόψεων και υλοποίησε περίπου τα μισά. Αυτά προστίθενται στους 700 ζωγραφικούς πίνακες και στις πάνω από 100 αφίσες σε μεγάλο τιράζ (πάνω από 10.000 αντίτυπα). Η δουλειά του έχει χρησιμοποιηθεί ακόμη για σχεδιασμό σημαιών, νομισμάτων, αφισών, ρούχων, γραμματοσήμων (για πολλές χώρες του κόσμου και για τον ΟΗΕ).  Κοινά στοιχεία σε όλα του τα έργα είναι η απόρριψη της ευθείας γραμμής, η χρήση ελικοειδών σχημάτων, τα φωτεινά και έντονα χρώματα, οι οργανικές μορφές.

Με το Hundertwasser-Haus, οι αιρετοί άρχοντες της Βιέννης, ευαίσθητοι τόσο στη ζωγραφική όσο και στις θεωρητικές προσεγγίσεις του Hundertwasser, με μια συμβολική πολιτική κίνηση, του δίνουν την ευκαιρία να υλοποιήσει την ουτοπία του, μια σειρά από «χώρους ευτυχίας». Το έργο είναι ένα συγκρότημα διαμερισμάτων για χαμηλόμισθους. Τα 50 διαμερίσματα του σπιτιού έχουν επιφάνεια από 40 τμ έως 150 τμ. Η τελική κατασκευή έχει τη μορφή ενός κατακόρυφου χωριού. Κάθε κατοικία έχει τον προσωπικό της χαρακτήρα από συγκεκριμένο χρώμα και διαφορετικά παράθυρα. Ο Hundertwasser δήλωνε πως η σχεδίαση κάθε κτηρίου πρέπει να επηρεάζεται από την αισθητική του κάθε ενοίκου. Στόχος είναι να νοιώθει κανείς πραγματικά «σαν στο σπίτι του».

Οι ταράτσες του συγκροτήματος είναι καλυμμένες με χώμα, γρασίδι, θάμνους και δέντρα που φύονται στο εσωτερικό των δωματίων και που τα κλαδιά τους βγαίνουν από τα παράθυρα. Οι εσωτερικοί διάδρομοι αποκτούν πρωτότυπη μορφή χάρις στα πατώματα κυματιστής επιφανείας και το κυματοειδές σοβάτισμα των τοίχων. Η επίστρωση είναι ανανεώσιμη και ανοιχτή στα γκράφιτι των παιδιών και των ενηλίκων. Ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στους κοινόχρηστους χώρους: ιατρείο, κήπους, χώρους παιχνιδιών, εστιατόρια, θερμοκήπια και κήπους για το χειμώνα.

Το 1985 το συγκρότημα παρουσιάζεται στο κοινό και η περιέργεια είναι τεράστια: την πρώτη μέρα, γύρω στους 70.000 επισκέπτες περιμένουν στην ουρά να το επισκεφθούν. Η θετική αποτίμηση των κατοίκων του επιβεβαιώνεται τα επόμενα δέκα χρόνια. Οι κάτοικοι έχουν συνείδηση ότι αποτελούν μια ξεχωριστή κοινότητα, νοιώθουν ότι ζουν διαφορετικά και καλύτερα από τους γείτονες τους, ότι τα παιδιά τους μεγαλώνουν αρμονικά, χωρίς κόμπλεξ. Ο Hundertwasser αρνήθηκε επίμονα να πληρωθεί για το Hundertwasser-haus, δηλώνοντας πως η προσπάθεια του άξιζε τον κόπο.

Η ζήτηση κατοικιών στο συγκρότημα είναι έξη φορές μεγαλύτερη από την προσφορά. Ο Hundertwasser πραγματοποίησε το στόχο που είχε θέσει δημόσια όταν παρουσίασε τη μακέτα το 1980: να δημιουργήσει μια όαση για τον άνθρωπο και τη φύση. Το συγκρότημα Hundertwasser-Haus είναι πλέον δέσμιο της ίδιας του της επιτυχίας. Οι κάτοικοι παραπονιούνται μόνο για ένα πράγμα, για την επιδρομή των τουριστών που φτάνουν με πούλμαν σε όλη τη διάρκεια του χρόνου.

Τα έργα του Hundertwasser χωρίζονται σε 3 κατηγορίες

Ασχολήθηκε με έργα εξωτερικής ανάπλασης σε προσόψεις, τα οποία εντάσσονται στην οπτική του για το «δικαίωμα στο παράθυρο» και για την «ανάγκη του δέντρου»: επεμβάσεις σε μια σειρά από βιομηχανικά κτήρια, καθώς και στις εσωτερικές αυλή συμπλέγματος κατοικιών. Στην κατηγορία αυτή ανήκει η μνημειώδεις επέμβαση στο θερμικό σταθμό επεξεργασίας οικιακών αποβλήτων της πόλης της Βιέννης στο Spittelau (1988-1992). Ο Hundertwasser κατάφερε να μετατρέψει ένα απωθητικό σωρό βιομηχανικών όγκων, σε ένα τζαμί – παλάτι που παραπέμπει στις «Χίλιες και μια νύχτες». Συγχρόνως, ο Hundertwasser επιβλέπει τα έργα καθαρισμού των τοξικών αερίων του εργοστασίου, παράλληλα με τις εργασίες εξωτερικής ανάπλασης.

Το παζάρι και ο καθεδρικός ναός της περιοχής Sainte-Merde, στην κορφή του οποίου υψώνεται μια κολώνα – μιναρές με μια μεγάλη φωτεινή σφαίρα, σε ύψος 100 μ., αποτελεί την πιο ονειρική είσοδο σε μια μεγάλη πόλη που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί, αλλά και το έργο του που παραπέμπει πιο πολύ σε ένα παραμύθι με νεράιδες. Από κοντά το σύμπλεγμα προσφέρει ένα πλήρες δείγμα των πλαστικών μέσων και φυσικών στοιχείων που χρησιμοποιεί ο Hundertwasser στην αρχιτεκτονική: ταράτσες – κήποι, πολύχρωμες προσόψεις, στέγες – δάση, καμπύλες κολώνες. Και στην περίπτωση αυτή η ανάθεση έγινε από το Δήμο της Βιέννης. Οι Δήμαρχοι αλλάζουν, παραμένει όμως η επιθυμία να ενταχθεί η δημιουργική ιδιοφυία του Hundertwasser στη δομή της πόλης.

Τα έργα επανασχεδιασμού του Hundertwasser περιλαμβάνουν επεμβάσεις στις προσόψεις των κτηρίων αλλά και διαμόρφωση και ανάπλαση των εσωτερικών χώρων, όπως σε μουσεία, γυμναστήρια, σε εκκλησίες, αλλά και στο «παλάτι Καλών Τεχνών» των Βρυξελλών το 1987 και στο τμήμα καρκινοπαθών του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου του Graz.

Τα έργα νέων κατασκευών εντάσσονται σε μια απαίτηση για καλύτερη ποιότητα ζωής. Οι πελάτες απευθύνονται στον Hundertwasser για να παραγγείλουν «χώρους ευτυχίας». Στα έργα αυτά ανήκει το συγκρότημα «In den Wiesen», που ολοκληρώθηκε το 1993, που περιλαμβάνει 17 διαμερίσματα από 140 ως 250 τμ, ενσωματωμένα στο βαθύ πράσινο των γειτονικών λιβαδιών, καθώς και 50 ταράτσες – κήπους, καταστήματα και γκαράζ.

Τα έργα αυτά γίνονται σιγά σιγά όλο και πιο φιλόδοξα και περιλαμβάνουν ένα κοινοτικό κέντρο στα προάστια της Φρανκφούρτης, με δύο ναούς (καθολικό και προτεσταντικό) και παιδικό σταθμό, ένα σύμπλεγμα κατοικιών στα Κανάρια νησιά, ένα παιδικό πάρκο στην Ιαπωνία, ένα δάσος με μορφή σπιράλ στην πόλη του Darmstadt, όπου ενσωματώνονται 130 διαμερίσματα σε πολλά επίπεδα και ένας πυργίσκος που καταλήγει σε μια χρυσή σφαίρα.

Ένα από τα μεγάλα έργα που ανέλαβε ο Hundertwasser και όπου θέλησε να εφαρμόσει τις αρχές του για αρμονία ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, είναι το θερμικό χωριό του Blumau, που άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό το 1997. Πρόκειται για ένα ξενοδοχειακό σύμπλεγμα σε 35 εκτάρια, που μπορεί να υποδεχτεί 1000 άτομα, δυναμικότητα 250 δωματίων, με θερμικές πισίνες γλυκού και διαμορφωμένους υδάτινους χώρους επιφάνειας 1400 τμ. Οι ζώνες κατοικιών έχουν τοποθετηθεί με σεβασμό στις καμπύλες του τοπίου και στα λιβάδια, που λειτουργούν ταυτόχρονα ως χορταριασμένες στέγες που φιλτράρουν το νερό της βροχής και μονοπάτια για περίπατο. Ο Hundertwasser βρίσκει την ευκαιρία να ενσωματώσει στο χώρο πολλά αρχιτεκτονικά σχέδια και μοντέλα: το σπίτι με σκεπή από χλόη, τα σπίτια – ταράτσες, τα σπίτια στα λιβάδια, τα σπίτια σε τάφρους ή σε σχισμές του εδάφους.

Το σπίτι με χορταριασμένη στέγη αποτελεί το κλασικό σχέδιο φυσικής υγιεινής: η σκεπή από χορτάρι καθαρίζει το νερό της βροχής φιλτράροντας το και συμβάλει στην αναγέννηση του κύκλου της βλάστησης. Τα σπίτια αυτά προσφέρουν τον πιο απλό τρόπο συμβίωσης ανθρώπου και δέντρου. Η οριζόντια γραμμή ανήκει στη φύση, η κατακόρυφη στον άνθρωπο. Τα παράλληλα επίπεδα των κήπων – ταρατσών συναντούν την κάθετη παρουσία του ανθρώπου και του δέντρου. Τα σπίτια σε σχισμές αποτελούν χορταριασμένους τύμβους με δέντρα, όπου η βόρεια πλευρά είναι ενσωματωμένη στο δασώδη λόφο και όπου η νότια πλευρά αποτελεί ένα μεγάλο άνοιγμα, που θυμίζει το σχήμα αμύγδαλου ή ακόμα το άνοιγμα ενός ματιού. Έτσι, το σπίτι αυτό, που προορίζεται για κατοικία, είναι πολύ φωτεινό, διαθέτει ηχομόνωση, κλιματισμό από τη διπλή στρώση γης και χορταριού και τέλειο εξαερισμό. Το ότι μπορεί κανείς να κάνει περίπατο πάνω στο σπίτι του ενισχύει στον κάτοικο την αίσθηση του ότι ο αγαπημένος χώρος αποτελεί σίγουρο καταφύγιο, προνομιούχο τμήμα της φύσης που του ανήκει.

Από τη στιγμή που άνοιξε το χωριό του Blumau είχε πληρότητα 89% κατά μέσο όρο. Ο επισκέπτης ανακαλύπτει τη φροντίδα του Hundertwasser να διαμορφώσει ένα διπλό δίκτυο συγκοινωνίας, ατομικές διαδρομές και κοινόχρηστες ζώνες, χώρους απομόνωσης και ηρεμίας, χώρους συνάντησης. Τα δίκτυα αυτά οροθετούνται από τα όρια των καμπύλων των επιπέδων του εδάφους και ακολουθούν τη φυσική διαμόρφωση του τοπίου. Όλα έχουν διαμορφωθεί έτσι ώστε να προσκαλούν σε ταξίδι σε ευτυχισμένους χώρους που αξίζει να αγαπηθούν.

Για τον Hundertwasser οι μαζικές κατασκευές κατοικιών απλά αυξάνουν τον τεράστιο κοινωνικό κίνδυνο ρύπανσης από την ασχήμια. Η αισθητική επένδυση στην κατοικία έχει καθοριστικές συνέπειες στην ποιότητα ζωής. Συγχρόνως αποδεικνύεται ότι τα αρχιτεκτονικά έργα του Hundertwasser είναι ελάχιστα πιο ακριβά από τις τυποποιημένες κατασκευές: ένα σπίτι με στέγη από χορτάρι είναι 5% πιο ακριβό από ένα απλό σπίτι, ενώ οι επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής δεν είναι μετρήσιμες.

Ο Hundertwasser πίστευε ότι η τέχνη του δώρισε την απαράβατη υποχρέωση να βοηθήσει τον άνθρωπο να ξαναβρεί μια βαθιά σχέση με τη φύση, με τρόπο που να αναπτύξει το δημιουργικό του ένστικτο, να διατηρήσει την ελευθερία του, την ταυτότητα του, το δικαίωμα του στην ευτυχία. Προσεγγίζει το πρόβλημα άνθρωπος – φύση ως καλλιτέχνης και ως καλλιτέχνης προτείνει συγκεκριμένες λύσεις που διατηρούν και σήμερα την αξία τους.

Πηγές:

- Restany Pierre, 2003, Le pouvoir de l’art. Hundertwasser. Le peintre-roi aux cinq peaux,  Editions Taschen, 95 σελ.

- http://www.hundertwasser.at

- http://www.hundertwasserhaus.at/

- http://www.gruene-zitadelle.de/ ("Die Grüne Zitadelle von Magdeburg" - The last project of Hundertwasser)

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 92, 4/09