Αφιέρωμα Δαρβίνος

Η υποδοχή της εξελικτικής θεωρίας στην Ελλάδα

Σάκης Κουρουζίδης

Η νέα άποψη για την καταγωγή του ανθρώπου και την εξέλιξη των ειδών ευρύτερα, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις τόσο στο χώρο των βιολογικών επιστημών, όσο, ακόμη περισσότερο, στους χριστιανούς διανοητές και πιστούς. Θεωρήθηκε ως ευθεία αμφισβήτηση της ιδέας της δημιουργίας του κόσμου από το Θεό, όπως αυτή περιγράφεται στη Γένεση. Γι' αυτό και οι αντιδράσεις ήταν οξύτατες, αιχμηρές, ενίοτε χλευαστικές και οπωσδήποτε απορριπτικές. Το κείμενο της Γένεσης είχε εκληφθεί από τους χριστιανούς ως "ανθρωποκεντρικό", ότι, δηλαδή, η γη και όλα τα άλλα, πλην του ανθρώπου, τμήματά της υπάρχουν χάριν και υπέρ των συμφερόντων και των σκοπών του ανθρώπου. Όλη η εβραιοχριστιανική παράδοση και οι περιγραφές της Γένεσης διευκόλυναν μια τέτοια πρόσληψη του κόσμου και δημιούργησαν μια παράδοση στην οποία αποδόθηκε η αρχή, η πηγή της κυριάρχησης της λογικής του "ανθρώπινου σωβινισμού" έναντι όλων των υπολοίπων όντων του πλανήτη. Βεβαίως, η σύγχρονη επιστήμη από τον Φ. Μπέϊκον (1561-1630) και μετά, ενίσχυσε αυτήν τη λογική της χρησιμοθηρικής σχέσης με τη φύση και μπορεί, από κοινού με την χριστιανική παράδοση να επωμιστεί την "ευθύνη" ενός ακραίου ανθρωποκεντρισμού, ο οποίος χαρακτηρίζει σήμερα τη θέση του ανθρώπου μέσα στη φύση και τις σχέσεις του με αυτήν.

Η άποψη της «εξέλιξης» των όντων και του πλανήτη συνολικά, προϋπάρχει της ιδέας της «δημιουργίας». Οι Βαβυλώνιοι πίστευαν ότι ο Ουρανός, η Γη αλλά και οι Θεοί γεννήθηκαν από ένα πρωταρχικό ον. Παρεμφερείς απόψεις εξέφραζε ο Βραχμανισμός, ο Βουδισμός και οι αρχαίες αιγυπτιακές θρησκείες. Ο Αναξίμανδρος (6ος π.Χ. αιώνας), πίστευε ότι ο άνθρωπος κατάγεται από κάποιο είδος ζώου και ότι τα χερσαία ζώα μαζί με τον άνθρωπο ζούσαν πριν στη θάλασσα, ως ψάρια. Ο Ηράκλειτος, αργότερα, ο Εμπεδοκλής, ο Σπεύσιππος και ο Λουκρήτιος πρόβαλαν θεωρίες για τον κόσμο που εμπεριείχαν τη λογική της «εξέλιξης» και όχι μιας στατικής και άπαξ δημιουργίας.

Με την εξάπλωση του χριστιανισμού ατονούν όλες οι θεωρίες περί της εξέλιξης και κυριαρχεί η άποψη ή καλύτερα η λογική της «δημιουργίας» του κόσμου, των φυτών και των ζώων. Για 1.500 περίπου χρόνια ο κόσμος "ξέρει" πως δημιουργήθηκε από τον Θεό. Ο γιατρός Παράκελσος (1493-1541) φαίνεται πως επαναφέρει μια κάποια εκδοχή περί εξέλιξης,  υποστηρίζοντας ότι τα ενόργανα όντα προήλθαν από την αρχέγονη πρωταρχική ύλη, ενώ ο Μπέϊκον μίλησε για την εξέλιξη των ζωϊκών ειδών  και ο Βαβίνι, την ίδια εποχή, έκανε πρώτος νύξη για την πιθανή καταγωγή του ανθρώπου από τον πίθηκο. Πολλοί φισιοδίφες, βοτανολόγοι, γεωλόγοι, φιλόσοφοι και άλλοι διανοητές όπως ο Καρτέσιος, ο Λάϊμπνιτς, ο Συρανώ ντε Μπερζεράκ, ο Ντιντερώ, ο Καντ, ο Λαπλάς, ο Λινναίος, ο Λαμάρκ (στο σύγγραμμά του "Ζωολογική Φιλοσοφία, 1809), ο Έρασμος Δαρβίνος (παππούς του Κάρολου), ο Μπουφφόν, ο Γκαίτε, κ.ά., προετοιμάζουν το έδαφος για την "επίσημη" εμφάνιση της θεωρίας της εξέλιξης από τον Κ. Δαρβίνο.

Το έργο του Δαρβίνου "Καταγωγή των Ειδών" βλέπει το φως της δημοσιότητας το 1859. Μόλις 20 χρόνια αργότερα δημοσιεύεται το πρώτο κείμενο του Δαρβίνου στα ελληνικά. Πρόκειται για το "Βιογραφικό σχεδίασμα ενός μικρού παιδός" που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ποικίλης ύλης -"οικογενειακό" το αποκαλεί ο Θ. Χελδράϊχ1 στην επιστολή του προς τον Δαρβίνο, στην οποία και του το αναγγέλλει -"ΕΣΤΙΑ", τεύχος 104, του 1879. Ο Θ.Χ. αντάλλαξε ορισμένες επιστολές με τον Δαρβίνο, στις οποίες τον πληροφορεί για την "πρώτη μετάφραση στα νέα Ελληνικά ενός έργου σας… μεταφραστής είναι ένας νέος Κρητικός γιατρός, ο Δρ. Σ. Μηλιαράκης2, ένας από τους θαυμαστές σας και από τους ενθουσιώδεις οπαδούς σας, οι οποίοι είναι ακόμα αρκετά σπάνιοι στην Ελλάδα. Δεν είναι απαλλαγμένο κάποιου κινδύνου και χρειάζεται αρκετό ηθικό θάρρος για να ομολογεί κανείς και να αποδέχεται τις αρχές σας σ' αυτή τη χώρα, όπου ακόμα βρισκόμαστε υπό την κυριαρχία του δογματισμού".3 Όπως μας πληροφορεί ο Κ. Κριμπάς, η πρώτη μετάφραση της "Καταγωγής των Ειδών" γίνεται μόλις το 1915, από τον Ν. Καζαντζάκη. Η "Καταγωγή του Ανθρώπου" μεταφράζεται ακόμα αργότερα.4

Η θεωρία της εξέλιξης στον «Προμηθέα», 1890

Στις 14 Οκτωβρίου 1890, αρχίζει η δημοσίευση σειράς κειμένων του Ερνέστου Χαίκελ (1834-1919), στο σπουδαίο επιστημονικό περιοδικό «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ»,5 με τον τίτλο «Ιστορία της Φυσικής Δημιουργίας ή περί της Θεωρίας της Εξελίξεως». Η δημοσίευση συνεχίζεται μέχρι το τεύχος 35 του Δ’ τόμου, που κυκλοφόρησε την 1η Σεπτεμβρίου 1891, δηλαδή, συνολικά για έναν σχεδόν χρόνο, με κάποιες διακοπές. Ο Χαίκελ, θεμελιωτής της οικολογίας και υποστηρικτής της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου, κάνει μια εκτεταμένη παρουσίασή της, η οποία πιθανότατα είναι η πρώτη ολοκληρωμένη σε ελληνικό έντυπο. Η δημοσίευση προκαλεί σφοδρότατες αντιδράσεις, κυρίως από θεολόγους και, πάντως, από θέσεις υπεράσπισης της ιδέας της δημιουργίας. Όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τα σχόλια, τις απαντήσεις και τις επιστολές που δημοσιεύει το περιοδικό, παράλληλα με τα κείμενα του Χαίκελ, η θύελλα αντιδράσεων δεν επεκτάθηκε στον καθ' αυτό χώρο της επιστήμης, παρόλο που εμπλέκονται και χριστιανοί επιστήμονες. Όλοι αυτοί, προσπαθούν να υπερασπιστούν την εξ υπ' αρχής δημιουργία του ανθρώπου, όπως αυτή περιγράφεται στη Γένεση, με επιχειρήματα "επιστημονικά", προσπαθούν να απορρίψουν την εξελικτική θεωρία και κυρίως την ιδέα της καταγωγής του ανθρώπου από τον πίθηκο, ως βιολόγοι! Η τάση αυτή, η προσπάθεια  απόδειξης της επιστημονικής αυθεντίας των Γραφών, έχει ονομαστεί από τότε Δημιουργισμός (ή επιστημονικός δημιουργισμός).

Η διαμάχη, όπως προκύπτει από τα δημοσιεύματα του "Προμηθέα", ήταν σφοδρή και ενέπλεξε κυρίως τον Ι. Σκαλτσούνη (νομομαθής) και τον Α. Μακράκη (θεολόγος). Ο πρώτος, στο βιβλίο του "Ψυχολογικαί Μελέται" ("μισεπίστημον βιβλίον" το αποκαλεί ο "Προμηθεύς"), γράφει: "Ο δημοσία προσβάλλων τας φιλοσοφικάς αληθείας περί υπάρξεως  Θεού και ψυχής -δίκαιον - είνε, εάν μετά τας δεούσας παραινέσεις και τιμωρίας εξακολουθή εκθέτων εις κινδύνους το κοινωνικόν σώμα δια των αθλίων διδασκαλιών του, να τιμωρήται με θάνατον"!!! Και ο δεύτερος, στο περιοδικό "Λόγος" (16 Φεβρουαρίου 1891), αναφερόμενος στον Χαίκελ, αποφαίνεται ότι η Φυσική του Ιστορία είναι: "τέρας αποτρόπαιον, θανάτου και απωλείας άξιον και αυτό και ο γεννήτωρ αυτού Χέκελ". Και το σχόλιο του "Προμηθέα" είναι καυστικότατο: "Ίνα κατανοήση ο αγνός και δίκαιος αναγνώστης τι καλείται μίσος θεολογικόν (odium theologicum), αρκεί ν' αναγνώση ου μόνον την αιμοσταγή εκ των θεολογικών ανοσιουργημάτων ιστορίαν αλλά και τα νυν υπό των ημετέρων επικριτών ασυστόλως δημοσιευόμενα. Εν αυτοίς μετά φρίκης θα ίδη ότι επιχείρημα επιστημονικόν του τε κ. Ι. Σκαλτσούνη και του κ. Α. Μαρκάκη είνε και η θανάτωσις των αντιπάλων!!!". Βεβαίως, η διευκρίνηση που εδόθη από τον Μαρκάκη ("Λόγος", 9 Μαρτίου 1891) ήταν ότι εννοούσε τον "πνευματικό θάνατο" και όχι τον φυσικό! Και ο Σκαλτσούνης ("Ανάπλασις", 15 Μαρτίου 1891), ότι δεν είχε αυτός την πατρότητα του κειμένου, αλλά απλώς την αντέγραψε επειδή την θεώρησε "περιεργείας αξία και δια τούτο μόνον ανεγράφει". Στη διαμάχη ενεπλάκησαν και άλλοι αναγνώστες της "Αναπλάσεως". Ο "Προμηθεύς" καυτηριάζει δύο από αυτούς: "Είνε ο αξιότιμος κ. Χρ. Ι. Τσεπετάκης εν Χανίοις της Κρήτης και ο αξιότιμος κ. Αδαμάντιος Διαμαντόπουλος εν Κιέβω της Ρωσσίας". Ακόμη το περιοδικό επικρίνει τον Σπ. Π. Σούγκρα, τον Μ.Δ. Καλαποθάκη (για δημοσίευμα στον "Παρνασσό" , ΙΓ' σελ. 365-378) και την επιφυλλίδα των "Καιρών".

Οι διαξιφισμοί αυτοί δεν συνιστούσαν, βέβαια, διάλογο. Από τη μια πλευρά υπήρχε η μεγάλη προκατάληψη των θεολόγων, οι οποίοι αισθάνθηκαν ότι απειλείται όλο το οικοδόμημα του χριστιανισμού και της ορθοδοξίας και έδιναν τον υπέρ πάντων αγώνα και από την άλλη οι πεφωτισμένοι επιστήμονες της εποχής βρέθηκαν μπροστά σε ένα κλίμα σύγκρουσης πέρα από τα εσκαμμένα και απάντησαν αναλόγως.

"Φαντάσθητε, προσφιλείς αναγνώσται, -Ερνέστος Haeckel ελεγχόμενος υπό Ιωάννου Σκαλτσούνη και Αποστόλου Μακράκη!!! Κωμωδία τοιαύτη υπήρξεν άγνωστος μέχρι τούδε εις την υπ΄ ουρανόν! Κωμωδία τοιαύτη αποδείκνυσι πλέον αξιωματικώς την κατά Δαρβίνον καταγωγήν του ανθρώπου!"  ("Προμηθεύς" 5 Μαΐου 1891).

Διεύρυνση του «διαλόγου»

Αργότερα ο διάλογος διευρύνθηκε, εμπλέκοντας και "κοσμικά" περιοδικά της εποχής. Με τον τίτλο "Νέος Αντίπαλος", ο "Προμηθεύς" ενημερώνει τους αναγνώστες του ως εξής: " Πληροφορούμεν μετά χαράς τους ημετέρους αναγνώστας ότι εις την γνωστήν παρ΄ ημίν φάλαγγα των φοβερών αντιπάλων του Haeckel προσετέθη και η κυρία Εφημερίς των Κυριών, αντίπαλος ομολογουμένως πάντων δεινότατος… Οι άνδρες ούτοι (σσ. οι υποστηρικτές του δαρβινισμού) δεν εξήρεσαν δυστυχώς τας κυρίας εκ της πιθηκογενείας. Είνε λοιπόν δυνατόν ν' αξιωθώσιν οι κύριοι ούτοι της ευνοίας των κυριών; "

 Το μόλις εκδοθέν εβδομαδιαίο περιοδικό "Χριστιανικαί Μελέται" (από 1 Απριλίου 1891),  από τον Ξενοφώντα Μόσχο ("διδακτικόν και ψυχοφελές και λίαν ωφέλιμον" το αποκαλεί ο "Λόγος", "μετριότατο και μονότονο", ο "Προμηθεύς"), σπεύδει να μελετήσει τα αποτελέσματα της αμαρτίας "υπό φυσικήν έποψιν!"

Οι χαρακτηρισμοί είναι οξύτατοι, αιχμηροί, ενίοτε ειρωνικοί και καυστικοί. "Μωρός τις και ανεπιστήμων πιθηκοειδής άνθρωπος", "μέγας μισόσοφος και φιλόζοφος", "ομοιάζει ηθικώς κύνα λυσσώντα", (για τον Χαίκελ), "Και ο Χαίκελ και ο Δαρβίνος -κατά την θεωρίαν, ην υποστηρίζουσι της καταγωγής και της κληρονομικότητος, κατάγονται εκ- τινος ανθρώπου αποκτηνωθέντος και πολλά κτήνη ασύνετα γεννήσαντος επί της γης", "τα όρια της ανθρωπίνης νοήσεως και η μωρία και αφροσύνη του υλισμού και του θετικισμού", είναι μερικοί μόνον από τους χαρακτηρισμούς που αναφέρονται στα χριστιανικά έντυπα.

Ο "Προμηθεύς", είναι επίσης αιχμηρός: "ο κορυφαίος των εν λαχάνοις κορχόρων σωτήρ της Ελληνικής κοινωνίας", "παντελώς αστοιχείωτοι και ανελευθερώτως προκατειλημμένοι" και για το βιβλίο του Σκαλτσούνη "Ψυχολογικαί Μελέται", ότι "…ου από σκοπού απατηλότερον και εξ ανάγκης σαθρότερον ουδέποτε ούτε ανέγνωμεν ούτε ν' αναγνώμεν ελπίζωμεν."

Ο Απόστολος Μακράκης, πολυγραφότατος με πάνω από 40 θεολογικά βιβλία, απαντούσε μέσα από τις στήλες  του περιοδικού του "Λόγος" στα κείμενα του Χαίκελ στον "Προμηθέα". Τα κείμενα αυτά εκδόθηκαν σε βιβλίο 80 σελίδων με τον τίτλο: "Επιστημονικός έλεγχος του ζωολόγου Ερνέστου Χαίκελ, διδασκάλου του Καρλ Μαρξ και των εν Ελλάδι μαθητών αυτού (μαρξισμός = κομμουνισμός)", "υπό του "Ορθοδόξου Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου" ΣΙΚΑΓΟΥ Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, το 1963.

Άξια μνείας είναι η δήλωση του περιοδικού "Προμηθεύς", η οποία αναφέρεται στην επιστημονική δεοντολογία που υιοθετούσε η φωτισμένη επιστημονική κοινότητα που στεγαζόταν υπό τις στήλες του: "Ύβριν ή συκοφαντίαν κατά της επιστήμης θεωρούμεν ως προδοσίαν της ψυχής του έθνους και της ανθρωπότητος ολοκλήρου, ως βεβήλωσιν του πανσέπτου και πανεκλάμπρου εκείνου ειδώλου, της παρθένου Αληθείας, όπερ κατέθελξε και κατεμάγευσε την νεότητα ημών, όπερ εστερεοποίησε το ανδρικόν ημών βήμα, και όπερ είνε η υπερτάτη ημών ζωή, η υπερτάτη ηδονή, η υπερτάτη θρησκεία, το ηθικόν ημών παν!" (3 Μαρτίου 1891).

Το 1954 εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη το βιβλίο του προέδρου της "Ελληνικής Χριστοπoλιτείας" Α. Πιέριου, "Η Θεωρία της εξελίξεως των όντων", το οποίο, μάλιστα, κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις. Ο συγγραφέας δέχθηκε πολλές συγχαρητήριες επιστολές, μεταξύ άλλων και από τον τότε Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Αθηναγόρα, ο οποίος κάνει λόγο για "το αξιόλογον έργον, Κατά της Θεωρίας της εξελίξεως των Όντων". Στο ιδιαίτερα φορτισμένο μετεμφυλιακό κλίμα, η διαμάχη παίρνει κι ιδεολογικές - πολιτικές διαστάσεις. Στον πρόλογο του βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι οπαδοί της θεωρίας αυτής "…συνεχίζουσιν εν ονόματι της Επιστήμης!!! την υπονόμευσιν των οσίων και ιερών της αγίας ημών πίστεως και της φιλτάτης ημών Πατρίδος"!!!

Το κλίμα αυτό της αντιπαράθεσης, χωρίς να έχει εκλείψει εντελώς, απασχολεί όλο και λιγότερους. Τα τελευταία 25 χρόνια έχουν εκδοθεί κάποιες δεκάδες βιβλία τα οποία πραγματεύονται τα σύγχρονα προβλήματα, και μεταξύ αυτών και το οικολογικό, με ένα αρκετά διαφορετικό τρόπο. Φυσικά, πάντα υπάρχουν χριστιανοί διανοητές οι οποίοι υπερασπίζονται την "ανθρωποκεντρική" σύλληψη του κόσμου, με όλες τις παρενέργειες που αυτό συνεπάγεται, όμως πληθαίνουν και οι αυτοκριτικές φωνές οι οποίες αναγνωρίζουν την ανάγκη να ξαναδεί ο χριστιανισμός τη σχέση του με τη γέννηση παρόμοιων αντιλήψεων.

Παραπομπές

1. Ο Θ. Χελντράϊχ (1822-1902), Γερμανός βοτανολόγος που έζησε για περισσότερα από 50 χρόνια στην Ελλάδα. Διευθυντής του Βοτανικού Κήπου και, σε συνεργασία με τον βοτανολόγο, ποιητή και εκδότη του σπουδαίου περιοδικού "Γεωπονικά", Θεόδωρο Ορφανίδη (1817-1886), θεμελιωτές της σύγχρονης βοτανικής επιστήμης στην Ελλάδα.

2. Ο Σ. Μηλιαράκης (1852-1919), γιατρός και φυτολόγος - βοτανολόγος, από τους πρώτους υποστηρικτές του Δαρβίνου στη χώρα μας. Γνωστά του έργα είναι: "Εγχειρίδιον Φυτολογίας, Ορυκτολογίας και Γεωλογίας", 1888, 179 σελ. Εκδ. Κωνσταντινίδης, "Περί Αφομοιώσεως των Φυτών", 1885, σελ. 67, εκδ. Βλαστός και, μαζί με τον Θ. Χελντράϊχ, το "Λεξικό των δημωδών ονομάτων των φυτών της Ελλάδας", 1909, 254 σελ (πρόσφατη ανατύπωση από τις εκδόσεις Τολίδη).

3. Όλη η αλληλογραφία Χελντράϊχ - Δαρβίνου, όπως και πληροφορίες και σχόλια για την υποδοχή του δαρβινισμού στην Ελλάδα, περιέχονται στο άρθρο του Κ. Κριμπά, "Ο δαρβινισμός στην Ελλάδα, τα πρώτα βήματα: η αλληλογραφία Χελδράϊχ - Δαρβίνου", περιοδικό "ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ", τ. 2, Δεκ. 1984, σελ 335-348. 

4. Σε μία παραπομπή στο τεύχος 14 του Γ' τόμου του περιοδικού "ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ" (7/4/1891), γίνεται λόγος για το "…θεολογικόν εκείνο ενεπιστημονικώτατον και εξυβριστικότατον συρραμμάτιον το επιγεγραμμένον: "Η νεωτάτη του υλισμού φάσις ήτοι ο Δαρουϊνισμός και το ανυπόστατον αυτού" (Εν Αθήναις - 1876). Φαίνεται πως η διαμάχη για τον "Δαρουϊνισμό", ξεκίνησε πριν ακόμα δημοσιευτούν κείμενα του Δαρβίνου στα ελληνικά.

5. Περιοδικό «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ», έτος Α’, τόμος Β’, αριθμ. 41, 14 Οκτωβρίου 1890. Τη μετάφραση των κειμένων έκανε ο Σταμάτιος Βάλβης, «υφηγητής εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω». Η μετάφραση στα ελληνικά έγινε από την γαλλική μετάφραση του Ch. Letourneau (έκδ. β’). Το περιοδικό είχε διευθυντή του τον σπουδαίο καθηγητή του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου Κ. Μητσόπουλο. 

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 93, 5/09