Ένας φυσικός ηγέτης της Αριστεράς και της –νοητής, καλύτερης, που δεν υπάρχει- Ελλάδας

Του Γιάννη Σακιώτη

Υπάρχει ο μύθος ότι οι Έλληνες αριστεροί είναι φοβερά διαβασμένοι και ενημερωμένοι άνθρωποι – πολίτες, ιδίως δε στα σοβαρά ζητήματα της εποχής θεωρούνται εξαιρετικά εμβριθείς γνώστες των προβλημάτων και των πιθανών λύσεών τους. Επειδή έχω ως χόμπυ να κρατάω παλιούς λογαριασμούς αντιστοιχίας γνώσεων και φήμης υποτίθεται σοβαρών προσώπων που είτε είναι επαγγελματικά στελέχη στους χώρους της Αριστεράς (…και της Οικολογίας) είτε συμμετέχουν στους ευρύτερους ηγετικούς κύκλους των συγκεκριμένων πολιτικών χώρων, ισχυρίζομαι ότι οι εμπεριστατωμένα διαβασμένοι και κυρίως οι μελετηροί και με τεκμηριωμένο λόγο ως προς τις αναλύσεις και τις προτάσεις τους, σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων της σύγχρονης προβληματικής του πολιτικού μας βίου, είναι τρομακτικά λίγοι. Αναμφίβολα, ο πλέον βαθύς γνώστης, επιδέξιος χρήστης και επίδοξος ανατροπέας των μεγάλων θεμάτων της εποχής του ήταν ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης.

Σχεδόν όλοι οι άλλοι τσιμπολογούσαν-ούν ή και τρώ(γα)νε από τα έτοιμα. Τουλάχιστον από εκείνα τα έτοιμα που μπορούσαν-ούν να καταλάβουν, μιας και το τεράστιο έλλειμμα σε γνώσεις λειτουργεί όπως η ύλη στο γυμνάσιο: δεν μπορείς να καταλάβεις τα επόμενα εάν δεν έχεις διδαχθεί και κατανοήσει τα προηγούμενα.

Για τον Μιχάλη μπορώ εύκολα να επιμεληθώ ένα βιβλίο και ίσως το κάνω. Όχι βιογραφικό βιβλίο ούτε κολακευτικό. Αλλά βιβλιογραφικό. Διότι, ούτε μία ούτε δύο είναι οι νέες, προωθημένες –τόσο στον καιρό τους όσο και σήμερα- και δυνατές ιδέες και προτάσεις που έφερε ο Μιχάλης στη δημόσια συζήτηση. Μιλάμε για δεκάδες σκέψεις – τομές, που είτε τις πέταξαν αμέσως κάτω από το τραπέζι οι έχοντες τα κουμπιά της κονσόλας της διαμόρφωσης της ατζέντας στην άθλια ελληνική συζήτηση, όλοι, δεξιοί, πασόκοι και «βαθείς» αριστεροί είτε δεν μπόρεσε ο workaholic Μιχάλης να τις αναδείξει στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής συζήτησης, εκεί όπου σοβαρές σκέψεις είχαν και έχουν πάντοτε πολύ καλύτερες δυνατότητες ανάδειξης. Δεν μπόρεσε, λόγω έλλειψης χρόνου, μιας και η ανάπτυξη εκπληκτικών προτάσεων όπως η πολύ σοβαρή δουλειά που έκανε ως ευρωβουλευτής για το πρασίνισμα της υπό συζήτηση το 1997-1998 συνθήκης του Άμστερνταμ, απαιτούσε πολλή δουλειά ζύμωσης και άσκησης πειθούς σε ευρωβουλευτές άλλων κρατών ώστε να σχηματισθεί το κάθε φορά ισχυρό ρεύμα πίεσης των opinion leaders που χρειαζόταν για να περάσουν τα ρηξικέλευθα που συνεχώς συνελάμβανε και προωθούσε ο Μιχάλης.

Πού να βρεθεί χρόνος όμως; Όταν ο φίλος μας δούλευε επί 15 χρόνια ως υποκατάστατο του υπουργείου περιβάλλοντος που δεν είχαμε, με τις εκατοντάδες ίσως και χιλιάδες ερωτήσεις καταγγελίας της Ελλάδας στο ΕΚ για μεγάλα και μικρά περιβαλλοντικά θέματα της χώρας, με στόχο να βγαίνουν σχετικές αποφάσεις του ΕΚ και αυστηρές ανακοινώσεις της Κομισιόν, στο πνεύμα «ναι, κε Παπαγιαννάκη, έχετε δίκιο, καταβαραθρώνεται το κοινοτικό περιβαλλοντικό δίκαιο στην περίπτωση του τάδε οικοτόπου και καλούμε την ελληνική κυβέρνηση να πάρει θέση»;

Έχοντας διαβάσει τις μικρόψυχες ανακοινώσεις των πολιτικών φορέων για τον θάνατο του Μιχάλη, θα αναφέρω και κάτι ακόμη, επειδή έτσι είναι: Ο Μιχάλης υπήρξε και υποκατάστατο της πολιτικής οικολογίας στην Ελλάδα, επί τουλάχιστον μία δεκαετία.

Τον γνώρισα το 1991, σε μια από τις συναντήσεις που γίνονταν ακόμη τότε σε σπίτια αριστερών, σε ένα δείπνο της φίλης Α.Λ.. Πριν τη συνάντηση ήμουν επιφυλακτικός, πολλοί φίλοι, αριστεροί και οικολόγοι, μου είχαν πει: «πρόσεχε, είναι δεξιός». Πρόσεξα λοιπόν, αλλά… έμεινα κατάπληκτος με τον άνθρωπο που γνώρισα, έναν φυσικό ηγέτη της Αριστεράς και της Οικολογίας, που επί 4 ώρες δεν είπε ούτε μία ανακρίβεια, δεν κολάκεψε κανένα αίσθημα, δεν παρέλειπε να υποσημειώνει τις παραπομπές του, δεν χρησιμοποίησε ούτε μία λέξη ξύλινη και δεν είχε ίχνος αλαζονείας με την ομήγυρη, κυρίως νέων επιστημόνων που είχαμε βρεθεί στο εν λόγω συμβάν. Το μυστήριο είναι ότι έτσι, όπως τον γνώρισα την πρώτη φορά ήταν πάντα, ίδιος.

Συμμετείχα τότε στους Οικολόγους Εναλλακτικούς, έβλεπα, το έβλεπαν και άλλοι ότι το καράβι θα μπατάριζε σύντομα. Άρχισα να παρακολουθώ συστηματικά και από κοντά την δουλειά του Μιχάλη, εντυπωσιάστηκα. 

Κάποια στιγμή άρχισε να αρθρογραφεί στη Νέα Οικολογία. Ο Μιχάλης Μοδινός, δεινός editor και άριστος γνώστης και χειριστής της γλώσσας και του λόγου, άφηνε το χειρόγραφο του Μιχάλη αδιόρθωτο. Μα, καλά έλεγα μέσα μου, τίποτε δεν βρήκε προς διόρθωση; Και με την αλαζονεία της νεότητας έριχνα και εγώ μια ματιά για να βρω κάτι. Αποτέλεσμα; Όχι μόνο διαπίστωνα κάθε μήνα ότι ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης ήταν εκτός του προφορικού και άριστος χειριστής και χρήστης και του γραπτού λόγου, αλλά επιπλέον άρχισα να μαθαίνω περισσότερα και να βελτιώνω τα δικά μου γραπτά. Για να μην αδικήσω όμως κανέναν, μιας και το κουβέντιασα το θέμα, οι κορυφαίοι ως παραδείγματα – μοντέλα γραφής για μένα ήταν, χωρίς σειρά αξιολόγησης ο Μιχάλης Μοδινός, ο Λεωνίδας Λουλούδης, ο Γιάννης Σχίζας και φυσικά ο Άγγελος Ελεφάντης (το αν εντέλει δεν έμαθα και πολλά από τους σπουδαίους αυτούς γραφιάδες μάλλον δεν είναι δική τους ευθύνη…).

Στα επόμενα χρόνια συνεργάσθηκα και δούλεψα μαζί του, σε πολλά επίπεδα, κάνοντας τρέχουσα πολιτική, λόμπυ για περιβαλλοντικά θέματα, θεωρητική συζήτηση, εξειδικεύοντας περιβαλλοντικές πολιτικές. Πολλά από τα κεφάλαια αυτής της στενής σχέσης ανήκουν στις σελίδες της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας και στα προσεχή απομνημονεύματά μου, αν κατορθώσω να γεράσω και να κυρίως αν μπορέσω να τα γράψω.

Είμαι αμήχανος να πω περισσότερα τώρα. Παραθέτω απλώς ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από την ανέκδοτη διδακτορική μου διατριβή που αφορά τον Μιχάλη. Τον οποίο, πέραν των άλλων ιδιοτήτων του, τον προσέγγισα και ως διανοούμενο, με σημαντικό έργο στον χώρο της οικολογικής συζήτησης. Το κείμενο έχει γραφτεί προ δεκαετίας, αναδεικνύει όμως νομίζω, σε ποια κλάση ανήκε ο Μιχάλης.

«…Η ελληνική συζήτηση για την υιοθέτηση αποτελεσματικών περιβαλλοντικών πολιτικών δεν περιορίζεται μόνο στην κατάθεση προτάσεων για τη διαμόρφωση εθνικών πολιτικών αλλά -έστω και σπάνια- αναφέρεται σε ένα ευρύτερο πεδίο άσκησης πολιτικής, εκείνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τους ελάχιστους Έλληνες διανοούμενους που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα, ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης, με άρθρο του που δημοσιεύτηκε την περίοδο της προπαρασκευαστικής συζήτησης μεταξύ των Ευρωπαίων εταίρων για την τροποποίηση της Ευρωπαϊκής Συνθήκης του Μάαστριχτ που κατέληξε στην υπογραφή της Συνθήκης του Άμστερνταμ (1997), παραθέτει έναν κατάλογο με αιτήματα για μια πιο δραστήρια και αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Θέτοντας ως βασικό ζητούμενο το "πρασίνισμα" της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρότεινε μεταξύ άλλων:

▪           Την υιοθέτηση ειδικής ρήτρας στην υπό συζήτηση Συνθήκη που θα προέβλεπε ότι ρυθμίσεις που αφορούν την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική δεν θα πρέπει να οδηγούν στην υποβάθμιση προτύπων περιβαλλοντικής πολιτικής κάποιων κρατών-μελών που βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο προστασίας και απαιτήσεων από το αντίστοιχο της κοινοτικής ρύθμισης. Η ίδια ρήτρα θα εξασφάλιζε επίσης το αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή την προσαρμογή των κοινοτικών περιβαλλοντικών πολιτικών στις υψηλότερες υπαρκτές προδιαγραφές που ενδεχομένως ισχύουν σε κάποια χώρα - μέλος.

▪           Την εισαγωγή της προστασίας του περιβάλλοντος ως συστατικού στοιχείου όλων των κοινών ευρωπαϊκών πολιτικών (π.χ. ΚΑΠ, κοινοτική πολιτική για τη βιομηχανία, για την ενέργεια κ.α.).

▪           Την ενίσχυση της παρακολούθησης, ελέγχου και εφαρμογής της κοινής περιβαλλοντικής πολιτικής από τα κράτη μέλη, με περαιτέρω ενίσχυση των ευρωπαϊκών θεσμών και την εισαγωγή ειδικών σχετικών μηχανισμών.

▪           Την ίδρυση Ειδικού Ταμείου Περιβάλλοντος, όπου θα συγκεντρώνονται έσοδα από επιμέρους πηγές και θα κατευθύνονται προς σε χρηματοδοτήσεις περιβαλλοντικού χαρακτήρα.

▪           Την πρόβλεψη τέλος για εισαγωγή πράσινων φόρων που θα ισχύουν σε κοινοτική κλίμακα, με στόχο την εξοικονόμηση φυσικών πόρων και ενέργειας (Παπαγιαννάκης Μ. 1997, 13).

Αν και στο τελικό κείμενο της Συνθήκης του Άμστερνταμ υιοθετήθηκαν σημαντικές ιδέες της σύγχρονης οικολογικής σκέψης (π.χ. την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης στο προοίμιο), ορισμένες πιο χειροπιαστές προτάσεις για μια ουσιαστική βελτίωση της κοινής ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής δεν κατέστη δυνατόν να γίνουν αποδεκτές στο κείμενο της συνθήκης (Ιωακειμίδης 1998, 9). Με κεντρικό θέμα το "πρασίνισμα της Συνθήκης" είχε προηγηθεί μια μεγάλη δημόσια συζήτηση στις χώρες κυρίως της Βόρειας Ευρώπης κατά το 1996, ένα έτος πριν την υπογραφή της Συνθήκης του Άμστερνταμ, συζήτηση που ελάχιστα έγινε γνωστή στην Ελλάδα και ακόμη λιγότερο προκάλεσε σχετικά δημοσιεύματα (Παραλίκας 1997, 14-15). Οι προτάσεις που κατέθεσαν οι εκπρόσωποι των μη κυβερνητικών οικολογικών οργανώσεων (WWF, Friends of the Earth, Climate Action Network κ.α.) συμπίπτουν λίγο πολύ με τις προτάσεις που παρουσίασε ο Μ. Παπαγιαννάκης, ο οποίος άλλωστε είχε παρακολουθήσει το σχετικό διάλογο (Παραλίκας 1997, 14-15)».

Αν η Ελλάδα ήταν Δανία ή Γαλλία, θα ήταν λογικό να συζητιέται ήδη η ονομασία μιας έδρας σπουδών πολιτικής επιστήμης ή μιας έδρας ευρωπαϊκών σπουδών με το όνομα του Μιχάλη. Επειδή εδώ είναι Ελλάδα και δεν θα γίνει, προτείνω στον φίλο μου τον Σάκη Κουρουζίδη να σκεφτεί την μετονομασία της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης σε Οικολογική Βιβλιοθήκη Μιχάλης Παπαγιαννάκης.

Είμαι βέβαιος ότι ο ίδιος ο Μιχάλης θα το απέρριπτε αμέσως. Δεν πειράζει. Κάπως οφείλουμε να τιμήσουμε αυτόν τον –πραγματικά- μεγάλο Έλληνα και Ευρωπαίο. Τουλάχιστον οι φίλοι του.

Πηγές

1.      Παπαγιαννάκης Μιχάλης 1997, Να Πρασινίσουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση, Οικοτοπία, τ. 1 (νέα περίοδος)

2.      Παραλίκας Αποστόλης 1997, Το Οικο-Μάαστριχ που Απουσιάζει, Οικοτοπία τ. 1, (νέα περίοδος) Ιαν. - Φεβ. 1997

3.      Ιωακειμίδης Παναγιώτης 1998, Πόσο Αριστερή είναι η Συνθήκη του Άμστερνταμ;, Εφ. Αυγή, 15 Μαρ. 1998

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 95, 7-8/09