καινοτόμες δράσεις για το περιβάλλον

Πόλεις σε μετάβαση: ένα κίνημα για την αναγέννηση της γεωργίας στη Μεγάλη Βρετανία

Γιολάντα Ζιάκα

“Κοντά στο Balham, επισκεφθήκαμε την Sue Sheehan, υποστηρικτή του κινήματος «Πόλεις σε μετάβαση», που έχει ξεκινήσει πρόσφατα να καλλιεργεί φρούτα και λαχανικά σε γλάστρες στο μικροσκοπικό χώρο μπροστά από το πεζούλι του σπιτιού της. Ακόμα δεν είχα μπει στο νόημα του πώς θα μπορούσε μια τέτοια δράση να αντιμετωπίσει την εξάντληση των αποθεμάτων πετρελαίου και τις κλιματικές αλλαγές και της είπα –μάλλον με αγένεια– ότι η σοδειά της, παρόλο που ήταν άφθονη, δεν θα ήταν αρκετή για την επιβίωση της όταν ξεκινήσουν τα σοβαρότερα προβλήματα. «Όμως, κάθε μαρούλι που καλλιεργείς μόνος σου, είπε η Sue, σε γλιτώνει από το να φυτέψουν κάποιοι άλλοι ένα άλλο μαρούλι πολλά χιλιόμετρα μακριά σου και να σου το στείλουν και σε γλιτώνει επίσης από όλες τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου που σχετίζονται με τη μεταφορά αυτή».”1

Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα, ένας άντρας στο Νοτιοδυτικό Λονδίνο χτυπούσε την πόρτα ενός οίκου ευγηρίας δίπλα το σπίτι του και ρωτούσε τον διευθυντή αν θα δεχόταν να επιτρέψει σε μια ομάδα από γείτονες να καλλιεργήσουν τρόφιμα στον κήπο του σπιτιού. Ο διευθυντής δέχτηκε. Τις επόμενες μέρες, ο άντρας πήγαινε από πόρτα σε πόρτα ρωτώντας τους γείτονες αν θα ήθελαν να συμμετέχουν. Όλοι συμφώνησαν. Έτσι επισκέφτηκαν όλοι μαζί τον οίκο ευγηρίας και παρατήρησαν πόσο μεγάλος ήταν ο κήπος και πόσα πολλά φυτά θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν εκεί. Εκτός από παρτέρια με λαχανικά, θα μπορούσαν να υπάρχουν οπωροφόρα δέντρα, χορταρικά για την κουζίνα και παρτέρια με λουλούδια. Η ομάδα των γειτόνων θα μπορούσε ίσως να οργανώσει και ένα κοτέτσι…

Η πρωτοβουλία αυτή είναι μέρος ενός λαϊκού κινήματος για την παραγωγή τροφίμων από τους καταναλωτές, που εξαπλώνεται γρήγορα σε όλη τη Μεγάλη Βρετανία. Ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι, για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, η χώρα αντιμετωπίζει πραγματική απειλή πολύ σοβαρής ανεπάρκειας σε τρόφιμα και συνδέεται με μια προσπάθεια αντιμετώπισης – σε τοπικό επίπεδο – της επερχόμενης εξάντλησης των αποθεμάτων πετρελαίου και των κλιματικών αλλαγών.

Η Μεγάλη Βρετανία εισάγει το 95% των φρούτων και το 40% των τροφίμων που καταναλώνει γενικά. Η εξάρτηση από εισαγόμενα τρόφιμα δημιουργεί κινδύνους. Κατά τη διάρκεια της απεργίας στα καύσιμα το 2000, τα αποθέματα τροφίμων κινδύνευσαν να εξαντληθούν σε λίγες μέρες. Συγχρόνως, τα παγκόσμια αποθέματα τροφίμων βρίσκονται στα ιστορικά κατώτερα επίπεδα και το 2008 πολλές χώρες σταμάτησαν την εξαγωγή κάποιων από τα βασικά προϊόντα τους για να αντιμετωπίσουν την ανεπάρκεια τροφίμων στο εσωτερικό τους.

Τα προβλήματα αυτά δεν είναι παροδικά. Τα ορυκτά καύσιμα από τα οποία εξαρτώμαστε εξαντλούνται. Αν λάβουμε υπόψη όλα τα υποπροϊόντα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, όλα τα λιπάσματα, τα φυτοφάρμακα, τις πρακτικές διανομής και εμπορίου τροφίμων, η μοντέρνα γεωργία είναι απαράδεκτα σπάταλη, χρησιμοποιώντας 10 θερμίδες ενέργειας για να παράγει μια μόνο θερμίδα τροφής για το πιάτο μας.

Το να επιστρέψει κανείς στους παραδοσιακούς τρόπους καλλιέργειας θα είναι πολύ δύσκολο. Η γονιμότητα του εδάφους εξαρτάται πλέον από ετήσιες εισροές χημικών, σε αντίθεση με την παραδοσιακή μακροχρόνια εισροή φυσικών λιπασμάτων και εναλλαγή των καλλιεργειών. Η απότομη εγκατάλειψη όλων των συνθετικών λιπασμάτων θα έχει ως αποτέλεσμα δραστική μείωση της καρποφορίας. Και αν στόχος είναι η αυτάρκεια τροφίμων για μια χώρα όπως η Μεγάλη Βρετανία, δεν θα πρέπει να μειωθούν οι αποδόσεις, καθώς η χώρα αυτή έχει μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού από την Κίνα, το Πακιστάν, και όλες τις αφρικανικές χώρες εκτός από τη Ρουάντα.

Συγχρόνως, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τις ακραίες καιρικές συνθήκες που θα προκύψουν από τις κλιματικές αλλαγές και τις αναμενόμενες επιπτώσεις τους στη γεωργία. Η άνοδος του επιπέδου της θάλασσας προοιωνίζει την εγκατάλειψη του 57% του καλλιεργήσιμου εδάφους στην ανατολική Αγγλία. Το 2000, κατά τη διάρκεια ενός πρωτοφανούς κύματος καύσωνα, οι αποδόσεις των καλλιεργειών στην Ιταλία και τη Γαλλία έπεσαν κατά ένα τρίτο.

Την ίδια στιγμή, λείπει η απαραίτητη τεχνογνωσία για μια προσαρμογή στις νέες συνθήκες. Οι περισσότεροι αγρότες στη Μεγάλη Βρετανία πλησιάζουν την ηλικία της συνταξιοδότησης και είναι λίγοι. Η απασχόληση στον αγροτικό τομέα έπεσε από περίπου το 40% το 1900 στο 2% σήμερα και το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς γίνεται από εποχικούς εργάτες από το εξωτερικό.

Η αυτάρκεια στα τρόφιμα δεν αποτελούσε ποτέ βασικό στόχο για τις κυβερνήσεις στη Μεγάλη Βρετανία. Όμως τα τελευταία χρόνια, η κρισιμότητα του προβλήματος αρχίζει να γίνεται ορατή. Το 2008, μια έκθεση προς το Υπουργικό Συμβούλιο κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «τα σημερινά πρότυπα αγροτικής παραγωγής δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα μέλλον όπου η κατανάλωση ενέργειας θα πρέπει να μειωθεί δραστικά». Ως απάντηση, το κίνημα για την παραγωγή τροφίμων από τους καταναλωτές προτείνει μια «συνολική αναγέννηση του γεωργικού τομέα».

Παντού στη Μεγάλη Βρετανία, μικρές ομάδες ανθρώπων έχουν αρχίσει να παράγουν τα δικά τους τρόφιμα. Μερικοί, γιατί θέλγονται από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, αλλά πολλοί έχουν εμπνευστεί από το ολοένα και αναπτυσσόμενο κίνημα για τις «Πόλεις σε μετάβαση» (2). Το κίνημα αυτό ξεκίνησε με πρωτοβουλία ενός Άγγλου του Rob Hopkins, μετά από την θητεία του ως εκπαιδευτικός στην Ιρλανδία. Εκείνη την εποχή, δεν είχε ακόμη υποψιαστεί ότι το πετρέλαιο μπορεί μια μέρα να τελείωνε. «Κάποτε όμως έδειξα στους μαθητές μου μια ταινία, «The End of Suburbia», που προκάλεσε μια τραυματική εμπειρία για τους μαθητές μου αλλά και για μένα τον ίδιο. Το φιλμ μας έδειξε ξεκάθαρα ότι η ζωή μας θα αλλάξει ανεπανόρθωτα όταν το φτηνό πετρέλαιο τελειώσει, κάτι που φαίνεται ότι θα συμβεί πολύ σύντομα. Όταν συνήλθαμε από το σοκ, αρχίσαμε να μελετάμε το πώς θα μπορούσε να είναι η πόλη μας, η Kinsale, σε 20 χρόνια, εάν προσαρμοζόταν σήμερα, αντί να ελπίζει ότι το κακό δεν θα συμβεί. Από τη μελέτη αυτή προέκυψε το όραμα μας, που μελετήσαμε για να δούμε πώς μπορούμε να φτάσουμε στο στόχο μας, με συγκεκριμένες δράσεις, χρόνο με το χρόνο.»

Επιστρέφοντας στην Αγγλία, ο Hopkins, βοήθησε να στηθούν ανάλογες περιβαλλοντικές δράσεις για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας στο Totnes, που έγινε η πρώτη «Πόλη σε μετάβαση». Άλλες πόλεις ακολούθησαν σύντομα, το Lewes, το Glastonbury, το Stroud, το Bristol όπου οι φτωχότερες γειτονιές ήταν οι πιο δυναμικές και σε όλη την Ουαλία, όπου η κινητήρια δύναμη ήρθε από τις αγροτικές κοινότητες. Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 150 «επίσημες» ομάδες (που είναι και τυπικά μέλη του δικτύου) και εκατοντάδες άλλες που προετοιμάζουν ή μελετούν τη συμμετοχή τους. Υπάρχουν ακόμη «Πόλεις σε μετάβαση» στη Νέα Ζηλανδία και τις ΗΠΑ.

Η ομάδα του Νοτιοδυτικού Λονδίνου ξεκίνησε τη δράση της το 2007. Πηγή έμπνευσης γι’ αυτήν ήταν η ταινία «Η δύναμη της κοινότητας: πώς η Κούβα επέζησε από την έλλειψη πετρελαίου», ένα ντοκιμαντέρ για το τι συνέβηκε στην Κούβα όταν η προμήθεια Σοβιετικού πετρελαίου σταμάτησε. Δείχνει πώς οι Κουβανέζοι σταδιακά απομακρύνθηκαν από τη βαριά εξάρτηση τους από την εντατική βιομηχανική γεωργία. Στις αγροτικές περιοχές έμαθαν πώς να οργώνουν με βόδια, στις πόλεις πολλοί διαφορετικοί χώροι χρησιμοποιήθηκαν για κηπουρική, από γλάστρες σε παράθυρα μέχρι κήποι και αλάνες. Για τη μετάβαση αυτή χρειάστηκαν πάνω από δύο χρόνια και οι Κουβανοί έπρεπε να μειώσουν το φαγητό τους κατά ένα γεύμα την ημέρα, αλλά, στο τέλος, ακόμη και οι κάτοικοι των πόλεων κατάφεραν να παράγουν τουλάχιστον τη μισή ετήσια κατανάλωση τους σε φρούτα και λαχανικά.

Η ομάδα του Νοτιοδυτικού Λονδίνου ξεκίνησε προσπαθώντας να ευαισθητοποιήσει την κοινότητα, με μια σειρά από προβολές στην τοπική βιβλιοθήκη. Η ιδέα άρχισε να κερδίζει έδαφος και δημιουργήθηκε ένας πυρήνας 40 ατόμων. Τα μέλη της ομάδας πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και βοηθούσαν στη δημιουργία των λαχανόκηπων, σκάβοντας και φτιάχνοντας αναβαθμίδες. Ξεκίνησαν να ανταλλάσουν τα προϊόντα τους. Άρχισαν να συγκεντρώνουν ονόματα ανθρώπων που έψαχναν γη για να καλλιεργήσουν και τους έφερναν σε επαφή με ιδιοκτήτες κατοικιών που είχαν κήπους, αλλά δεν είχαν χρόνο, γνώσεις ή την ικανότητα να παράγουν τρόφιμα μόνοι τους. Το πρόγραμμα δημοσιοποιήθηκε στο Ίντερνετ και δημιουργήθηκε δίκτυο υποστηρικτών. Η ομάδα δημιούργησε τμήμα στην τοπική βιβλιοθήκη με βιβλία και περιοδικά πάνω στην αγροτική παραγωγή, αγόρασε συλλογικά μεγάλες ποσότητες από ακριβά οργανικά τρόφιμα, ώστε ένα μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να μπορέσει να έχει πρόσβαση σ’ αυτά. Συγχρόνως, έκλεισε συμφωνία με τοπικά καταστήματα που συμφώνησαν να πουλούν τα τρόφιμα που παράγονταν από ντόπιους σε κήπους και δημόσιους χώρους.

Ένας δημοτικός σύμβουλος, ο Alexis Rowell, έπεισε το Συμβούλιο να επιτρέψει στους κατοίκους να καλλιεργήσουν τα δημοτικά εδάφη και πηγαίνοντας από πόρτα σε πόρτα, ρωτούσε τους γείτονες να θα ήθελαν να φυτέψουν εκεί. Σε ένα μόνο Σαββατοκύριακο, τα μέλη της «ομάδας Μετάβασης» μεταμόρφωσαν τα μέχρι τότε εγκαταλειμμένα εδάφη σε κήπους. Οι γείτονες πρόσφεραν κεράσματα και συμμετείχαν στη δουλειά.

Στην πόλη του Stroud, στο Gloucestershire, η δουλειά της τοπικής ομάδας Μετάβασης οδήγησε σε πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Το Stroud διαθέτει μια από τις πιο πετυχημένες αγορές ντόπιων αγροτικών προϊόντων στη χώρα και δύο σχέδια για μια «Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία», μέσα από τα οποία κάθε κάτοικος που εντάσσεται στο πρόγραμμα χρηματοδοτεί έναν αγρότη να τον προμηθεύει απευθείας με τρόφιμα. Το πρώτο τέτοιο σχέδιο ξεκίνησε το 2001 από δύο άτομα που νοίκιασαν ένα χωράφι και καλλιεργώντας βιολογικά κηπευτικά. Μετά από δύο χρόνια είχαν συστήσει συνεταιρισμό και νοίκιασαν 70 στρέμματα. Σήμερα, δύο καλλιεργητές πλήρους απασχόλησης  προμηθεύουν ντόπια λαχανικά και κρέας σε 189 νοικοκυριά.

Η παραγωγή κρέατος δεν έχει κέρδη και πρέπει να επιχορηγηθεί από αυτή των λαχανικών, αλλά οι αγρότες θεωρούν τα ζώα σημαντικά για τη σωστή διαχείριση της γης, λόγω του φυσικού λιπάσματος που προμηθεύουν. Για το λόγο αυτό, τα σχέδια της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας περιλαμβάνουν εκτροφή χοίρων.

Ένα από τα δυσκολότερα σημεία της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας είναι το να κάνει τους κατοίκους να εμπλακούν πραγματικά. Τα περισσότερα μέλη χαίρονται να πληρώνουν για να παίρνουν τοπικά τρόφιμα – που είναι και φτηνότερα από αυτά που βρίσκει κανείς στα περισσότερα σούπερ μάρκετ – και χαίρονται επίσης να συμμετέχουν σε γιορτές και διάφορες εκδηλώσεις στις φάρμες, όπως στο κλάδεμα της μηλιάς τον Ιανουάριο, σε γιορτές ανθοφορίας το Μάιο, στο κόψιμο του σανού τον Αύγουστο, στις γιορταστικές φωτιές τον Νοέμβριο, σε Χριστουγεννιάτικες γιορτές.

Όμως, σχέδια σαν αυτό απαιτούν συγκεκριμένο αριθμό ατόμων με θέληση να βοηθήσουν συστηματικά σε δουλειές ρουτίνας και μπορεί να καταρρεύσουν εντελώς εάν κάποιοι λίγοι εθελοντές βρίσκονται συνέχεια μόνοι τους υπεύθυνοι για όλη τη δουλειά. Πολλές φορές οι γείτονες δεν υποστηρίζουν την προσπάθεια ή είναι εχθρικοί και διάφορες αναποδιές, όπως κλοπές, συμβαίνουν συχνά. Είναι σαν το χτίσιμο της «κοινωνικής» συνιστώσας της «Κοινοτικά» Υποστηριζόμενης Γεωργίας να είναι το πιο δύσκολο κομμάτι της πορείας.

Μια από τις σημαντικότερες κατακτήσεις της ομάδας του Stroud είναι μια μελέτη που έγινε από μέλη της που είναι συγχρόνως και Δημοτικοί Σύμβουλοι, σχετικά με το αν αυτό το προάστιο των 110.000 κατοίκων θα μπορούσε να θρέψει τον εαυτό του, βασιζόμενο στα 37.000 εκτάρια διαθέσιμης αγροτικής γης. Τα αρχικά αποτελέσματα ήταν θετικά: η πόλη μπορεί να θρέψει τον εαυτό της, όμως μόνο αν οι κάτοικοι μειώσουν την κατανάλωση κρέατος στο ένα τέταρτο του μέσου εθνικού επιπέδου κατανάλωσης των 80 κιλών ανά άτομο το χρόνο και μειώσουν επίσης την κατανάλωση ζάχαρης. Η μελέτη εξέτασε στη συνέχεια εάν το Stroud μπορεί να θρέψει τον εαυτό του χωρίς εισροές ορυκτών καυσίμων και διαθέτοντας τμήμα της γης του για την παραγωγή των βιοκαυσίμων που είναι απαραίτητα για να τα αντικαταστήσουν. Η απάντηση ήταν απογοητευτική: δεν υπάρχει πουθενά αρκετός χώρος για την παραγωγή έστω και τμήματος των σημερινών αναγκών σε καύσιμα για τις μεταφορές και τη θέρμανση. Εάν αυτό είναι το συμπέρασμα για το προάστιο του Stroud, που βρίσκεται ανάμεσα σε τόσα χωράφια, ποια ελπίδα υπάρχει για το Λονδίνο; Μήπως η προσπάθεια θα πρέπει να εγκαταλειφθεί;

Ο Rob Hopkins νομίζει ότι δεν πρέπει. Παλιότερα πίστευε ότι η πιο υπεύθυνη στάση να ακολουθήσει κανείς θα ήταν να μετακομίσει σε μια αγροτική περιοχή, να χτίσει το σπίτι του και να παράγει μόνος την τροφή του. «Όμως, όταν έμαθα για την εξάντληση των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου άρχισα να αναρωτιέμαι αν αυτό είναι αρκετό», λέει ο Hopkins.

«Έστω ότι χτίσαμε το σπίτι μας και παράγουμε το δικό μας φαγητό. Αυτός ο τρόπος ζωής θα είναι βιώσιμος μόνο αν είμαι προετοιμασμένος να σταθώ στην πόρτα κρατώντας όπλο. Τι θα χρησιμεύσουν τα καρότα μου, αν το χωριό στην άκρη του δρόμου είναι πεινασμένο και κρυώνει;

»Πρέπει να αναζητήσουμε συλλογικές λύσεις. Η εξάντληση του πετρελαίου είναι ένα κάλεσμα σε όσους από εμάς έχουμε απομονωθεί στο σπίτι μας, να γυρίσουμε πίσω και να βοηθήσουμε, γιατί σήμερα, αυτό που έχουμε ανάγκη είναι η τεχνογνωσία».

Στο «Εγχειρίδιο για τη Μετάβαση», που δημοσιεύτηκε το 2008 και ήδη επανεκδόθηκε πολλές φορές, ο Rob Hopkins προειδοποιεί:

«Το κίνημα για τις Μεταβατικές πόλεις είναι ένα κοινωνικό πείραμα σε τεράστια κλίμακα. Για την περίπτωση που έχετε την εντύπωση ότι πρόκειται για μια διαδικασία που παρέχει απαντήσεις για όλα, θα πρέπει να γνωρίζετε κάτι βασικό: αληθινά δεν ξέρουμε εάν το πείραμα αυτό θα δουλέψει.

» Είμαστε όμως πεπεισμένοι ότι: α) αν περιμένουμε την κυβέρνηση να πάρει πρωτοβουλίες, θα κάνει πάρα πολύ λίγα και θα είναι πάρα πολύ αργά, β) ως άτομα, είναι πάρα πολύ λίγα αυτά που μπορούμε να κάνουμε, αλλά γ) αν δράσουμε ως οργανωμένες ομάδες – κοινότητες, υπάρχει μια πιθανότητα να καταφέρουμε να κάνουμε αυτό που πρέπει, ακριβώς την ώρα που πρέπει».

Σημειώσεις – Πηγές:

1. Άρθρο του John-Paul Flintoff στην εφημερίδα The Sunday Times, 19 Απριλίου 2009, με τίτλο «Γιατί ξεχάσαμε πώς να καλλιεργούμε την τροφή μας. Καθώς η ανεπάρκεια τροφής προβάλει απειλητικά, άνθρωποι αρχίζουν να σκάβουν για τη Βρετανία – και για το δικό τους τραπέζι»

«Why we forgot how to grow food. As a food shortage looms, people are digging for Britain — and their dinner table.»

(http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/food_and_drink/real_food/article6098277.ece

2. Ιστοσελίδα του κινήματος «Πολιτισμός σε μετάβαση»

http://transitionculture.org/

Στην αρχική σελίδα διαβάζουμε: «Πώς θα μπορούσε η απάντηση μας στην εξάντληση των αποθεμάτων πετρελαίου και στις κλιματικές αλλαγές να μοιάζει περισσότερο με μια γιορτή παρά με διαδήλωση; Ο ιστοχώρος αυτός διερευνά το αναδυόμενο μοντέλο μετάβασης στις πολλαπλές εκφάνσεις του.»

Πείτε μας τη γνώμη σας!

Στείλτε μας τις δικές σας ιδέες για τη στήλη «καινοτόμες δράσεις»!

Τι σκέφτεστε για πρωτοβουλίες σαν αυτή; Γνωρίζετε άλλες «καινοτόμες πρωτοβουλίες για το περιβάλλον»; Μπορείτε να μας στείλετε μια περιγραφή και να μας ενημερώστε για τις πηγές σας (άτομα, άρθρα, βιβλιογραφία);

Περιμένουμε τις απαντήσεις σας στη διεύθυνση daimon@enternet.gr, για τη στήλη της Γιολάντας Ζιάκα «Καινοτόμες Δράσεις»

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 95, 7-8/09