Συνέντευξη με τον Adam Forbes

Βάσω Κανελλοπούλου

O νεαρός Αμερικανός γεωπόνος Adam Forbes, ολοκλήρωσε τον πρώτο κύκλο σπουδών σε πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Με πανεπιστημιακή υποτροφία λόγω αριστείας, συνεχίζει τώρα τις έρευνες του σε διάφορα μέρη του πλανήτη καταγράφοντας πολιτιστικές αγροτικές συνήθειες μέσω συνεντεύξεων και παρατήρησης. Έχει ήδη επισκεφθεί το Περού, την Αιθιοπία, την Ταϊλάνδη, την Ινδία, την Ιταλία και φέτος το καλοκαίρι βρίσκεται στην Ελλάδα, επισκεπτόμενος χωριά και αγροκτήματα μεταξύ των οποίων και το χωριό του προ-πάππου κοντά στη Μεγαλόπολη. Τον ενδιαφέρει η αποκεντρωμένη διατήρηση της αγροτικής βιοποικιλότητας, όχι μόνο ως στόχος αλλά και ως πολιτισμός. Είναι εντυπωσιασμένος από το διεθνές κοινωνικό κίνημα διάσωσης ανταλλαγής και διατήρησης σπόρων από παλιές ξεχασμένες ποικιλίες. Στο Παρανέστι Δράμας, επισκέφθηκε την εναλλακτική οργάνωση Πελίτι και τον ιδρυτή της Παναγιώτη Σαϊνατούδη με τον οποίον αισθάνομαι, ότι βρίσκονται στο ίδιο μήκος κύματος. Συντονίζονται σε μια αισιόδοξη και θετική στάση ζωής που προωθεί στην πράξη τις ιδέες τους με ηπιότητα αλλά και απίστευτη επιμονή, δημιουργώντας ή υποστηρίζοντας τα αντίστοιχα κοινωνικά κινήματα, χωρίς ίχνος οργής ή επιθετικότητας για τους έχοντες αντίπαλες ή διαφορετικές, ιδέες.

Στο πανεπιστήμιο στη νότια Καλιφόρνια, ο Άνταμ είχε αναβιώσει τον παρατημένο πανεπιστημιακό λαχανόκηπο και είχε προωθήσει την ιδέα της στενότερης σχέσης των πολιτών με την παραγωγή και τους σπόρους. Ταυτόχρονα είχε μελετήσει σε βάθος την κακή πλευρά της σημερινής παγκοσμιοποίησης όπως πχ. τις εντατικές μονοκαλλιέργειες και την αρνητική επίδραση της εξάπλωσής της στη βιοποικιλότητα. Ο Άνταμ, αντιμετωπίζει την διατροφή ως πολιτισμό. Καταγράφει την αποκεντρωμένη προστασία των σπόρων μελετώντας και όλα τα κοινωνικά της χαρακτηριστικά. Απολαμβάνει το διεθνές κοινωνικό κίνημα προστασίας των τοπικών διατροφικών πολιτισμών, μέσω συνταγών, διατήρησης και επαναφύτευσης σπόρων και παλιών ποικιλιών που αλλιώς θα χάνονταν. Είναι επίσης γοητευμένος από όλα τα κοινωνικά και πολιτιστικά στοιχεία που συνδέονται με αυτή τη στάση ζωής. Βλέπει την διατήρηση των παλιών ποικιλιών, ως απόλαυση, αλλά και ως εγγύηση για το μέλλον.

Μου μίλησε με παραδείγματα από τις εμπειρίες του. Στη Νότια Καλιφόρνια εντόπισε και καλλιέργησε σπόρους ιδιαίτερα ανθεκτικούς στην έλλειψη νερού, από παλιές ποικιλίες από φασόλια, ντομάτες και κολοκύθες . Με το αρχικό φύτεμα μέχρι να εγκατασταθούν τα φυτά μου είπε, χρειάζονται κάποιο περιορισμένο πότισμα ενώ στη συνέχεια δεν έχουν απολύτως καμιά ανάγκη για νερό. Η καλλιέργεια του πανεπιστημιακού λαχανόκηπου πρόσφερε στον φοιτητή - γεωπόνο μια πολύτιμη εμπειρία σχετικά με τις αρετές ορισμένων παλιών προσαρμοσμένων ποικιλιών που είναι κτήμα όλων μας. Πρόκειται για δημόσιο πλούτο. Κάθε περιοχή έχει τις προσαρμοσμένες ποικιλίες της με πληθώρα  χαρακτηριστικών που μας ενδιαφέρουν- όπως πχ μια ιδιαίτερη γεύση ή αντοχή στη ζέστη, στην ξηρασία κλπ- μας λέει ο Άνταμ, αρκεί να ψάξουμε και να πειραματιστούμε με το φύτεμα και τη διατήρηση των σπόρων.

Ιταλία

Ο Άνταμ μου μίλησε για συγκεκριμένη φάρμα που επισκέφθηκε στην περιοχή της Ούμπρια, όπου καλλιεργούνται παλιές ποικιλίες φακής φασολιών και σιταριού χωρίς καθόλου πότισμα. Οι εισροές ελάχιστες οι αποδόσεις μικρές. Αρχικά τα έσοδα δεν θα έφθαναν για να ζήσει σε δυτικό επίπεδο, η αγροτική οικογένεια. Γι αυτό κάνουν και τοπική παραγωγή ζυμαρικών με αποτέλεσμα να έχουν πλέον ικανό εισόδημα.

Αυτοί που σώζουν και αναπαράγουν σπόρους στην Ιταλία το κάνουν για να χαίρονται τη γεύση που είναι καλλίτερη, επίσης για να διατηρούν τις παραδόσεις επειδή αυτό τους ευχαριστεί και γενικότερα για την απόλαυση. Επί πλέον το πολιτιστικό διατροφικό κίνημα SLOW FOOD είναι πολύ δυνατό, για αυτούς δεν είναι θέμα επιβίωσης αλλά θέμα πολιτισμού. Στη Ιταλία ο Άνταμ συνάντησε μια ερευνήτρια που μελετά τις παλιές ποικιλίες φρούτων έτσι όπως εικονίζονται στις παλιές αγιογραφίες των εκκλησιών.

Ινδία

Και στη Ινδία απολαμβάνουν τη γεύση, αλλά επειδή το 75% του πληθυσμού είναι αγρότες, η διατήρηση σπόρων ντόπιων ποικιλιών είναι κυρίως θέμα επιβίωσης και ίσως ο μόνος τρόπος να μπορούν οι αγρότες να ζουν από τη γη τους και να μην πεινούν. Το αντίστοιχο κοινωνικό κίνημα έχει γιγαντωθεί , ο Άνταμ παραβρέθηκε σε συνάντηση δικτύου που αποτελείται από 5000 αγρότες. Τα τελευταία 5 χρόνια, μας είπε, οι αυτοκτονίες αγροτών έχουν πολλαπλασιαστεί. Καθώς μετά από το κατάλληλο μάρκετιγκ, έχουν υιοθετήσει σπόρους που απαιτούν μεγάλες εισροές (συμβατικά και μεταλλαγμένα υβρίδια), καθώς δεν έχουν το ρευστό για να ανταπεξέλθουν σε αυτές τις επενδύσεις, υπερχρεώνονται και έτσι έρχονται σε τραγικό αδιέξοδο και τελικά αυτοκτονούν. Για τον φτωχό αγρότη που δεν έχει ρευστό, η ντόπια ποικιλία του προσφέρει μικρότερη αλλά σταθερή σοδειά, με ελάχιστες εισροές στις οποίες με την εργασία του έχει τη δυνατότητα να ανταπεξέλθει. Συνειδητοποιώντας το πρόβλημα, εντελώς πρόσφατα η κυβέρνηση άρχισε πλέον να υποστηρίζει το κίνημα των ντόπιων σπόρων, χρηματοδοτώντας και τις μικρές τοπικές τράπεζες σπόρων που συνεχώς δημιουργούνται.

Τράπεζες Σπόρων

Για να μη χαθεί ο γενετικός πλούτος των παλιών ποικιλιών που αποτελεί πολύτιμη πηγή για βελτίωση των μελλοντικών σπόρων, για ενδεχόμενες θεραπευτικές ιδιότητες, για αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών κλπ, ιδρύονται συνεχώς μικρές και μεγάλες τράπεζες σπόρων με απόγειο την τεράστια τράπεζα που δημιουργείται κάτω από τους πάγους στη Νορβηγία. Ο Άνταμ δεν είναι αντίθετος προς αυτές τις πρακτικές, θεωρεί όμως την παράλληλη ζωντανή διατήρηση μέσω συνεχούς αναπαραγωγής και επιλογής ακόμα πιο πολύτιμη. Μια τράπεζα μπορεί να έχει σπόρους από τη δεκαετία του 60 μας λέει, πώς θα προσαρμοσθούν στις σημερινές καλλιεργητικές συνθήκες που έχουν αλλάξει; Σε μια έσχατη ανάγκη η Τράπεξα της Nορβηγίας θα είναι πολύτιμη, αλλά βέβαια οι σπόροι θα πάρουν πολύ χρόνο για να αποδώσουν. Αντίθετα ένας ζωντανός σπόρος που αναπαράγεται συνεχώς και διαδίδεται μαζί με τη γνώση της διαχείρισής του, προσαρμόζεται σταδιακά στα νέα κλιματικά δεδομένα και έτσι προσφέρει καλλίτερες λύσεις για την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών. Ο Άνταμ προτιμά την μικρή αποκεντρωμένη κλίμακα. Δίνει την αμέριστη υποστήριξή του στις μικρές τοπικές τράπεζες σπόρων που δημιουργούνται από τοπικά κινήματα σε όλη την υφήλιο συμπεριλαμβανομένης και της Ινδίας και των ΗΠΑ.

Παλιές ποικιλίες και υβρίδια

Η κύρια διαφορά μεταξύ υβριδίων και παλιών ποικιλιών είναι ότι οι παλιές ποικιλίες έχουν μεν μικρότερες αποδόσεις αλλά δεν απαιτούν μεγάλες εισροές σε λιπάσματα και φυτοφάρμακα ενώ ταυτόχρονα είναι προσαρμοσμένες στις δύσκολες συνθήκες ενός τόπου. Ένα υβρίδιο μπορεί να έχει πολύ μεγάλη απόδοση μια χρονιά και πολύ μικρότερη την επομένη. Το υβρίδιο απαιτεί μεγάλες εισροές, κάτι που σημαίνει ότι ο αγρότης πρέπει να επενδύσει σε χρήμα. Για τους φτωχούς και τους μικρομεσαίους καμιά φορά αυτό είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατον. Μια ακόμα πιο σημαντική διαφορά, έχει να κάνει με τη δυνατότητα προσαρμογής στις δυσκολίες όπως πχ οι ξηρασίες και η ζέστη (προβλήματα που θα επιδεινωθούν λόγω κλιματικής αλλαγής). Για τον Άνταμ οι παλιές ντόπιες ποικιλίες εκτός από γνώση και πολιτισμό αποτελούν εγγύηση επιβίωσης γιατί είναι προσαρμοσμένες στα διάφορα μικροκλίματα. Αν τις κρατήσουμε ζωντανές με το φύτεμα, θα συνεχίσουν να προσαρμόζονται στις επερχόμενες κλιματικές αλλαγές.

Επειδή ο Άνταμ έχει πάθος για την προστασία των παλιών ποικιλιών, τον ρώτησα και εγώ απλοϊκά κατά πόσον τοποθετείται εναντίον της χρήσης των σημερινών υβριδίων από τα οποία σε συντριπτική πλειοψηφία προέρχεται πλέον η τροφή μας.

Υπάρχουν περιπτώσεις μου εξήγησε, που τα υβρίδια λειτουργούν προς όφελος του αγρότη όπως πχ τα υβρίδια πατάτας σε κάποιες πεδιάδες του Περού που επισκέφθηκε, όπου υπάρχει επάρκεια νερού και επάρκεια ρευστού και έτσι μπορούν οι αγρότες να αγοράζουν τις απαιτούμενες εισροές (λιπάσματα και φυτοπροστασία) και να είναι ευχαριστημένοι με τις αποδόσεις. Σε άλλες περιπτώσεις όμως, θεωρεί τη χρήση υβριδίων παράλογη, όπως πχ. σπόροι που αναπτύχθηκαν σε υγρές περιοχές πωλούνται για φύτευση και στις ξηρές, με αποτέλεσμα αυτά τα φυτά να χρειάζονται πολύ μεγάλες ποσότητες νερού και η καλλιέργεια να είναι ασύμφορη, πχ στα οροπέδια του Περού με μικρή επάρκεια νερού, οι παλιές ντόπιες ποικιλίες είναι απαραίτητες για να κρατηθεί ο αγρότης κοντά στη γη του, αλλιώς δεν επιβιώνει.

Τα ταξίδια του Άνταμ και η επαφή του με τόσους πολλούς διαφορετικούς αγρότες φούντωσαν το κέφι του για τη διατήρηση των παλιών ποικιλιών αλλά μείωσαν το πάθος του για πρακτικές έντονου ακτιβισμού. Είδε ότι πρέπει να είσαι έτοιμος να καταλάβεις και να γεφυρώσεις χωρίς επιθετικότητα αλλά με κατανόηση.

Επίλογος

Όταν τέλειωσε η κουβέντα μας, είχα πάρει μια ένεση αισιοδοξίας για αυτό  κοινωνικό κίνημα αποκεντρωμένης διαχείρισης και ζωντανής διάδοσης των ντόπιων σπόρων για την δικτύωση των μικρομεσαίων αγροτών για την απόλαυση που προσφέρουν οι παραδοσιακές γεύσεις και τα πολιτιστικά στοιχεία που τις συνοδεύουν.

Σκεφτόμουν επίσης το σημερινό διατροφικό τοπίο που αποτελείται από ταυτόχρονη υπερπαραγωγή σε συνδυασμό με οδυνηρή πείνα. Ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι πεινούν και πάρα πολλοί από αυτούς είναι φτωχοί αγρότες ή πρώην αγρότες που εγκατέλειψαν τη γη γιατί δεν τα έβγαζαν πέρα. Η υπερπαραγωγή δεν έλυσε το πρόβλημα της πείνας. Πώς ήταν το προηγούμενο διατροφικό τοπίο; Παλιότερα σε όλον τον πλανήτη, φυσικά και στην Ελλάδα, οι αγρότες ήξεραν καλά την τέχνη διατήρησης σπόρων για επαναφύτευση. Έτσι όλες οι παλιές ντόπιες προσαρμοσμένες  ποικιλίες φυτών, μετά από προσεκτική επιλογή αυτών που είναι πιο ανθεκτικές εκ μέρους του αγρότη, ξαναφυτεύονταν κάθε χρόνο και με την επόμενη σοδειά υπήρχε και παραγωγή φρέσκου σπόρου, ακόμα περισσότερο προσαρμοσμένου στις τοπικές συνθήκες και έτοιμου να ανταπεξέλθει σε αντιξοότητες. Στο δυτικό κόσμο, με τα υβρίδια που δημιουργήθηκαν στα εργαστήρια και διαδόθηκε η χρήση τους (εδώ δεν αναφέρομαστε ειδικά στα «μεταλλαγμένα») αυτές οι γνώσεις σχετικά με τις αρετές των παλιών ποικιλιών και τη διατήρησή τους χάθηκαν, καθώς ο ρόλος του σποροφύλακα έχει μετατεθεί σχεδόν αποκλειστικά σε εταιρίες. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο οι γνώσεις καλά κρατούν αλλά βέβαια συνεχώς υποχωρούν λόγω «εκσυγχρονισμού». Σε παγκόσμιο επίπεδο, η αρχική «εισβολή» των εταιριών δεν ενόχλησε κανέναν καθώς μας πρόσφεραν υβριδικούς σπόρους με χαρακτηριστικά αυξημένης παραγωγικότητας. Σιγά σιγά όμως άλλαξε η κλίμακα- μην ξεχνάμε ότι η δημοκρατία είναι και θέμα κλίμακας. Οι εταιρίες σπόρων γιγαντώθηκαν έγιναν ολιγοπώλια, οι περισσότερες εξαγοράσθηκαν από αυτές που πωλούν αγροχημικά και επί του παρόντος, υιοθετούν μάρκετιγκ που προωθεί τα αγροχημικά και τα υβρίδια μαζί, άσχετα από τις τοπικές συνθήκες. Στην άκρη αυτής της πορείας βρίσκουμε τα μεταλλαγμένα που σε ποσοστό 75% είναι συνδεδεμένα με συγκεκριμένα αγροχημικά.

Διάφοροι γραβατωμένοι που μιλούν για δημοκρατία σε καλογυαλισμένες αίθουσες ξενοδοχείων, δεν έχουν πάρει πρέφα από πού ουσιαστικά απειλείται η δημοκρατία, δεν έχουν πάρει πρέφα ποια είναι η σχέση της με την αποκεντρωμένη διαχείριση του πλούτου των σπόρων που αισιόδοξα μας προτείνει ο Άνταμ και οι αντίστοιχες κοινωνικές οργανώσεις όπως πχ. το Πελίτι.

Διάφοροι καλοθελητές, μας υπόσχονται πανάκριβους πατενταρισμένους σπόρους  για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της κλιματικής αλλαγής, αλλά καμιά φορά η λύση είναι πιο κοντά  και πιο απλή.

Οι παλιές ποικιλίες -ας τις αποκαλέσουμε γονείς των υβριδίων- αποτελούν έναν απίστευτο πλούτο που ανήκει στο κοινωνικό σύνολο. Η γνώση και η απόλαυση της αναπαραγωγής τους και της διαχείρισης αυτού του πλούτου θα θέλαμε να μείνει αποκεντρωμένη, στα χέρια όλων μας

ΥΓ

Για τις εμπειρίες του Ανταμ από το ταξίδι του στην Ελλάδα, Πελοπόννησο, Αθήνα, Ικαρία Β. Ελλάδα και Πομακοχώρια, θα επανέλθουμε

Μπορείτε να παρακολουθήσετε τα ταξίδια του στο ιστολόγιο

http://forbesfarmer.blogspot.com .

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 95, 7-8/09