Νεωτερική οικολογία

Του ΚΙΜΩΝΑ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΥ*

Η πρόοδος είναι ιδέα που καλλιεργήθηκε από τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού. Διανοούμενοι της ανερχόμενης αστικής τάξης τον 17ο και 18ο αιώνα ονειρεύτηκαν τη χειραφέτηση του ανθρώπου από τα δεσμά των προκαταλήψεων και την καθήλωση που επιβάλλει η θρησκεία. Η ανθρωπότητα ωφελήθηκε ακολουθώντας αυτό το πολύ δημοφιλές πρόταγμα, παρά τις όποιες αμφισβητήσεις για τη μονοδιάστατη φύση της σύγχρονης προόδου. Ο πολλαπλασιασμός των περιβαλλοντικών προβλημάτων της εποχής μας και η ευρεία σχετική δημοσιότητα προκαλούν ερωτήματα για την έννοια της προόδου και την ωφέλειά της. Στον ανεπτυγμένο κόσμο δημιουργούνται ποικίλες επιθυμίες επιστροφής στο παρελθόν και νοσταλγία προκαπιταλιστικών τρόπων ζωής. Επειδή όμως συνεπάγονται αναχρονιστικές καταστάσεις για τις κοινωνικές σχέσεις και την αξιοπρέπεια του ατόμου, αντιπροσωπεύουν μικρά μόνον ποσοστά.

Η οικολογική κρίση ευνοεί διάφορες απόπειρες σχετικοποίησης της επιστημονικής γνώσης, στο πνεύμα του μετα-μοντερνισμού, όπου οι απαντήσεις αναζητούνται στη μετα-νεωτερικότητα, τις μετα-υλιστικές αρχές κ.λπ. Η εύκολη και υπερβολική χρήση του προθέματος «μετα-» προδίδει γενικώς αμηχανία. Τα νέα φαινόμενα, όταν συνιστούν σημαντικά παραδείγματα, γεννούν δική τους ορολογία και δεν χρειάζονται δανεικό όνομα από τα προηγούμενα. Πάντως, η οικολογία δεν περιμένει κάτι χρήσιμο από την υποτιθέμενη μετα-νεωτερικότητα.

Το οικολογικό κίνημα είναι δέσμιο της παιδικής ασθένειας του αριστερισμού που συνδέεται με τις αναρχικές και θρησκευτικές του ρίζες. Μια συνιστώσα του εστιάζει στο ποιος κατέχει και εκμεταλλεύεται τη φύση, άρα το ζητούμενο είναι η ανατροπή του συστήματος της οικονομίας της αγοράς και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Νεοορθόδοξοι πιστεύουν ότι το οικολογικό πρόβλημα δεν εξαντλείται σε κάποιο επί μέρους «λάθος» του κοινωνικού μας βίου, αλλά ότι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος είναι οργανικό γέννημα του πολιτισμού της νεωτερικότητας. Γνωστοί θεωρητικοί του οικολογισμού, όπως ο Ρίφκιν, ζητούν επιστροφή στο παρελθόν και τις ηθικές αξίες, αφού εκτιμούν ότι η διαδρομή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού έχει ολοκληρωθεί. Είναι εντυπωσιακή η σύγκλιση προτάσεων που έχουν προέλθει από τόσο διαφορετικές φιλοσοφικές αφετηρίες, συμφωνούν όμως στην κατεδάφιση παγκόσμιων δημοκρατικών επιτευγμάτων, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν περιφρονητικά τις όποιες ταπεινές προσπάθειες του πολίτη. «Δεν έχει νόημα το να ξεχωρίζουμε κατά είδη τα σκουπίδια μας, να εξοικονομούμε ενέργεια, να επιλέγουμε ανανεώσιμες πηγές, να περιορίζουμε τη σπατάλη νερού ή να χρησιμοποιούμε ποδήλατο!». Μόνο το μεταφυσικό όραμα που γεννάει ο αντίστοιχος δογματισμός έχει αξία.

Ο φονταμενταλιστικός φανατισμός πολλών οικολογικών κινήσεων, ακόμα και κάποιων περιβαλλοντικών οργανώσεων, οδηγεί σε θέσεις που είναι στην ουσία τους αντιπεριβαλλοντικές. Χαρακτηριστικά δείγματα, η σφοδρή αντίθεση, σε τοπικό αλλά και σε κεντρικό επίπεδο, στην εγκατάσταση αιολικών πάρκων ή η δογματική άρνηση κάθε συζήτησης σχετικά με τη γενετική τροποποίηση οργανισμών. Εξάλλου, η απόρριψη της οικονομικής ανάπτυξης συνιστά μια άλλη απόλυτη θέση που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη. Ετσι, ο χαρακτηρισμός «οικολόγος» καταλήγει να έχει γραφική έννοια, όταν υποδηλώνεται φοβική σχέση προς καινοτομίες και νεωτερισμούς.

Η οικολογία είναι υποχρεωμένη να αντέξει το βαρύ φορτίο του Διαφωτισμού. Πέρα από επιπόλαιες προσεγγίσεις, θα πρέπει να προχωρήσει χρησιμοποιώντας την κριτική λειτουργία του ορθού λόγου, σεβόμενη την ατομική ελευθερία, προωθώντας την ανεκτικότητα και την εκκοσμίκευση. Μόνον η μεταρρυθμιστική λογική, με ορθολογικές βελτιώσεις και συμβιβασμούς, μπορεί να στηρίξει μια αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική. Απλός αλλά δύσκολος στόχος είναι ο μετασχηματισμός των λαών σε κοινωνίες πολιτών. Η προοπτική του οικολογικού κινήματος εξαρτάται από το κατά πόσον θα ξεπεράσει οπισθοδρομικά στερεότυπα, όπως η άκριτη νοσταλγία του παρελθόντος, η δυσπιστία προς την οικονομία και η ασυλλόγιστη άρνηση της τεχνολογίας. Οπως έχει λεχθεί παλιότερα: η οικολογία δεν είναι τυφλή αντίδραση στην πρόοδο αλλά αντίδραση στην τυφλή πρόοδο.

* Καθηγητής ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 10/09/2008