Ο άνθρωπος που καλλιεργεί το νερό

                                                                              Φανή Δημητρακούδη

Ο Ζεφανιάχ Πίρι Μασέκο αποτελεί ένα παράδειγμα αληθινού οικολόγου με όραμα που ζώντας στη νότια Ζιμπάμπουε εφάρμοσε πρακτικές αειφορίας σε μια περιοχή με λιγοστούς διαθέσιμους φυσικούς πόρους. Όταν απολύθηκε από τη δουλειά του για πολιτικούς λόγους στη δεκαετία του ΄60 όντας αντίθετος με το ρατσιστικό ακόμα καθεστώς της τότε Ροδεσίας ο Πίρι έπρεπε να ζήσει την οκταμελή οικογένεια του και διέθετε για αυτό μόνο τρία εκτάρια υπερβοσκημένης  και διαβρωμένης γης. Μελετώντας στις Γραφές τη Γένεση κατέληξε ότι έπρεπε να δημιουργήσει έναν δικό του Κήπο της Εδέμ που θα του παρείχε – όπως στον Αδάμ και την Εύα- τα πάντα. Καθώς όμως του έλειπε όχι μόνο το πλεονέκτημα του Τίγρη και του Ευφράτη αλλά και ενός απλού χειμάρρου κατάλαβε ότι όφειλε να δημιουργήσει τα δικά του ποτάμια. Από εκεί άρχισαν όλα.

Το οικογενειακό κτήμα του βρισκόταν στη βορειοανατολική πλευρά ενός λόφου στην κορυφή του οποίου ορθώνεται ένας μεγάλος κωνικός γρανίτης  απ΄ όπου τα λιγοστά νερά της βροχής τρέχουν ορμητικά προς τα κάτω. Όμως η περιοχή δοκιμάζεται συχνά από ξηρασία με μόλις 304 mm βροχής ετησίως και όταν ο Πίρι στράφηκε στη γεωργία δεν διέθετε καθόλου χρήματα για τη διάνοιξη πηγαδιού, την αγορά αντλίας ή άλλου εξοπλισμού για το πότισμα των καλλιεργειών. Μαζί με όλους τους υπόλοιπους αγρότες εξαρτιόταν αποκλειστικά από τη βροχή. Έτσι όταν ξεσπούσαν καταιγίδες έβγαινε έξω για να παρατηρήσει τη συμπεριφορά του νερού στο κτήμα του. Είδε λοιπόν ότι η υγρασία παρέμενε περισσότερο σε μικρές κοιλότητες στην ανηφορική πλευρά  των βράχων και των φυτών παρά στις περιοχές που έρεε ανεμπόδιστα.. Πήρε τότε την απόφαση να μιμηθεί τη φύση, δημιουργώντας  τις απαραίτητες προϋποθέσεις στην έκταση που καλλιεργούσε. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε την αυτο-εκπαίδευση του και τη δουλειά για τη συγκέντρωση βρόχινου νερού. Μετά από μερικά χρόνια, ο ταπεινός αφρικανός αγρότης εφάρμοζε με επιτυχία ένα αειφόρο σύστημα ικανό να καλύπτει απολύτως τις ανάγκες του κτήματος και της οικογένειας του σε νερό, με μόνη τη διαχείριση της βροχής. Φρόντισε να δημιουργήσει λεκάνη απορροής στα ανάντη προτού τα παλιά και βαθιά νεροφαγώματα δημιουργήσουν κατάντη. Ξεκινώντας από το πάνω τμήμα της λεκάνης απορροής κατασκεύασε πέτρινα τείχη σε αραιά διαστήματα, ένα είδος φράγματος για τον έλεγχο και την ανακοπή της ορμής της καταιγίδας αλλά και τη διασπορά του νερού καθώς περνάει μέσα από τις πέτρες.  Η ροή του νερού έγινε έτσι πιο εύκολα διαχειρίσιμη καθώς ελέγχοντας τον όγκο και την ταχύτητα του το κατευθύνει σε δεξαμενές φτιαγμένες στο ψηλότερο σημείο της περιοχής, αμέσως κάτω από τη γρανιτένια κορυφή του λόφου. Τη μεγαλύτερη από τις δύο δεξαμενές του ο Πίρι τη βάφτισε «μεταναστευτικό κέντρο» καθώς υποδέχεται το νερό. Aπό εδώ, το νερό οδηγείται γρήγορα στο έδαφος για να το ποτίσει. Πάνω από τις δεξαμενές η κλίση είναι μεγάλη και υπάρχει πολύ λίγο χώμα, ενώ κάτω από αυτές η κλίση μικραίνει και το χώμα είναι περισσότερο. «Το χώμα μοιάζει με ένα τσίγκινο κουτάκι ενώ τα νερoφαγώματα και η διάβρωση μοιάζουν με τρύπες από τις οποίες φεύγει νερό και οργανική ύλη. Οι τρύπες αυτές θα πρέπει να βουλωθούν» εξηγεί παραστατικά ο αφρικανός αγρότης. Το «μεταναστευτικό του κέντρο» λειτουργεί και σαν βροχόμετρο. Γνωρίζει πλέον από τη μακριά εμπειρία του ότι αν αυτό γεμίσει τρεις φορές σε μια εποχή, τότε αρκετή βροχή θα έχει διαπεράσει το έδαφος του κτήματος του για να υποστηρίξει τις καλλιέργειες για δύο χρόνια. Όταν κατά καιρούς οι δεξαμενές γεμίσουν με τη ροή του νερού άμμο, χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο υλικό για να το αναμίξει με σκυρόδεμα ή για να ενισχύσει τα τοιχώματα των δεξαμενών του.

 Η υπερεκχείλιση από τη μικρότερη δεξαμενή κατευθύνεται μέσω σωλήνας σε μια ψηλότερη ενισχυμένη δεξαμενή η οποία τροφοδοτεί το λαχανόκηπο της οικογένειας σε περιόδους ξηρασίας. Η οικογένεια διαθέτει μια επιπλέον δεξαμενή σκιασμένη από μια μεγάλη κρεβατίνα στην οποία συλλέγεται νερό από τη στέγη του σπιτιού για οικιακή χρήση. Όλες οι δομές για την αξιοποίηση του νερού εξασφαλίζουν ότι δεν θα χαθεί ούτε μια σταγόνα. Έτσι και τα απόνερα από τη λάτρα διοχετεύονται από μία εξωτερική λεκάνη σε μια πέτρινη υπόγεια δεξαμενή απ’ όπου διηθίζονται στο έδαφος ποτίζοντας τις ρίζες των γύρω φυτών. 

Στο κτήμα υπάρχουν πολλές δομές για τη συλλογή του νερού που ρέει στην επιφάνεια προτού εξατμιστεί. Σε αυτές περιλαμβάνονται φράγματα, δέντρα που έχουν φυτευτεί ως ανεμοφράκτες, αναβαθμίδες, υπόσκαφες λεκάνες και λεκάνες διήθησης, όλα χειροποίητα για να συγκεντρώνουν και να χρησιμοποιούν το νερό που κάποτε χανόταν στο δημόσιο αρδευτικό σύστημα. Ένα σύστημα που βασιζόταν σε αποστραγγιστικές τάφρους οι οποίες διοχέτευαν και οδηγούσαν το νερό των μουσώνων σε μια κεντρική δεξαμενή, αφήνοντας τα χωράφια στο έλεος της διάβρωσης και της ξηρασίας. Ο Πίρι όμως άλλαξε τα πράγματα σκάβοντας μια σειρά από φαρδιά πηγάδια τροφοδοσίας κάτω από το δημόσιο αποστραγγιστικό δίκτυο στο κτήμα του. Τώρα πια όταν βρέχει τα πηγάδια γεμίζουν το ένα μετά το άλλο, καθώς έχει αξιοποιηθεί η κλίση του εδάφους για να μαζεύονται τα νερά της υπερεκχείλισης που απορροφώνται αργά από το έδαφος, ποτίζοντας το σε βάθος. Γύρω από τα πηγάδια έχουν φυτευτεί οπωροφόρα δέντρα, δέντρα ξυλείας και χορτάρι βοσκής, όλα χρήσιμα και αρδευόμενα αποκλειστικά από τη βροχή και το υπόγειο νερό.  Ο ίδιος εξηγεί ότι έσκαψε τα πηγάδια τροφοδοσίας για να «φυτέψει» το νερό ώστε να βλαστήσει και αλλού. Υποστηρίζει ότι τα δέντρα καταλαβαίνουν τη γλώσσα του όταν τους δείχνει που υπάρχει νερό και τα καλεί να πάνε να το βρουν. Όταν κατασκευάζει κάποια λεκάνη συγκέντρωσης νερού σε κάποια απόσταση από τα δέντρα είναι για να ενθαρρύνει τις ρίζες τους να απλωθούν και να δυναμώσουν. Επίσης φροντίζει ο λαχανόκηπος και τα είδη των δέντρων που καλλιεργεί να ποικίλουν έτσι ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη διατροφική ασφάλεια σε περίπτωση που κάποιο είδος προσβληθεί από την ξηρασία ή κάποια ασθένεια. Αντί για υβρίδια ή γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς ο Πίρι χρησιμοποιεί ποικιλίες ελεύθερης επικονίασης ώστε να δημιουργείται καλύτερης ποιότητας σπόρος. Αναπαράγοντας το σπόρο φυτών που άντεξαν στη λιγοστή βροχή και στο συγκεκριμένο περιβάλλον, καταφέρνει να έχει κάθε εποχή ένα σπόρο καλύτερα προσαρμοσμένο και ανθεκτικό στις ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες της περιοχής. Με αυτόν τον τρόπο αποκτά σπόρους που απαιτούν ολοένα λιγότερο νερό χωρίς να ενδιαφέρεται για την εισαγωγή περισσότερου νερού. Όσον αφορά στη λίπανση του εδάφους αυτή εξασφαλίζεται με τη βοήθεια φυτών που δεσμεύουν το άζωτο και που παράλληλα είναι βρώσιμα. Άλλωστε ο αφρικανός αγρότης διαπίστωσε ότι το έδαφος που εμπλουτίζεται με τοπική οργανική ύλη και φυτά που δεσμεύουν το άζωτο απορροφούν και συγκρατούν το νερό πολύ καλύτερα από ότι τα συνθετικά λιπάσματα τα οποία, όπως χαρακτηριστικά λεει, κάνουν το χώμα πικρό. Η δική του πλούσια συγκομιδή σε φρούτα και λαχανικά κάθε άλλο παρά πικρή είναι και ο ίδιος εύκολα προσφέρει σε συγχωριανούς του δέντρα για μεταφύτευση που δυστυχώς όμως σπάνια επιζούν. Ο Πίρι αποδίδει το πρόβλημα αυτό στο ότι δεν εφαρμόζονται οι τεχνικές συλλογής του βρόχινου νερού, λέγοντας πως η γη χρειάζεται πρώτα να «τρυγήσει» το νερό προτού το προσφέρει στα δέντρα και γι αυτό πρέπει πριν από όλα να «φυτέψει» κάποιος το νερό. Το δικό του υπέδαφος παραμένει πλούσιο σε νερό ακόμα και όταν τα πηγάδια των γειτόνων του στεγνώνουν επειδή συγκεντρώνει περισσότερο από όσο ξοδεύει. Πράγματι διαθέτει μόνο ένα πηγάδι με χειροκίνητη αντλία για τις ανάγκες του νοικοκυριού του ενώ όλα τα υπόλοιπα πηγάδια είναι κατασκευασμένα με πέτρες χωρίς λάσπη που να φράζει τους αρμούς.. Σε περιόδους μεγάλης ξηρασίας αντλεί από αυτά  νερό για να ποτίσει τις καλλιέργειες  του σε κοντινούς αγρούς. Στο χαμηλότερο επίπεδο του κτήματος του κάτω από τα πηγάδια, σε μια πλούσια υγρή επιφάνεια, ανάμεσα σε μπανανιές και ζαχαροκάλαμα υπάρχουν τρεις λιμνούλες όπου εκτρέφονται ψάρια. Τα ψάρια χρησιμεύουν για τροφή και τα περιττώματα τους λιπαίνουν το νερό που ποτίζει τα φυτά. Η ψηλή βλάστηση τριγύρω δημιουργεί έναν ανεμοφράκτη ενώ τη πυκνή χαμηλή βλάστηση φιλτράρει το εισερχόμενο νερό.

Επί χρόνια ο Πίρι ήταν αντικείμενο χλεύης στο χωριό του επειδή αντιστεκόταν στη διεθνή βοήθεια και τα κυβερνητικά προγράμματα άντλησης νερού και εξαγωγής των αγροτικών προϊόντων.  Τη δική του απάντηση έδωσε με τη δημιουργία του Zvishavane Water Resources Project, μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης που επηρέασε αποφασιστικά τη διεθνή CARE στην περιοχή, κάνοντας την να μετατοπίσει τη δραστηριότητα της από την εισαγωγή τροφίμων στην εκπαίδευση χωρικών στις μεθόδους εξασφάλισης της διατροφικής τους αυτονομίας. Πήρε 30 χρόνια στον Πίρι να πραγματοποιήσει το όνειρο του και όπως βεβαιώνει ο ίδιος «είναι πράγματι μια αργή διαδικασία, αλλά αυτό είναι η ζωή. Αργά εφαρμόζεις αυτά τα σχέδια και καθώς αρχίζεις να εναρμονίζεσαι με τη φύση και η ζωή των άλλων αρχίζει να εναρμονίζεται με τη δική σου». 

  Πηγές:

 Brad Lancaster συγγραφέας του Rainwater Harvesting for Drylands, www.HarvestingRainwater.com

 Για επικοινωνία και ενίσχυση του συγκεκριμένου έργου:

Mr Zephaniah Phiri Maseko, ZWRP, P.O. Box 118, Zvishavane, Zimbabwe.

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 96, 9/09