Αναμνήσεις από το έργο του και το Αττικό τοπίο

(αριστομενη Προβελεγγιου)

Της Αναστασίας Πεπέ

Αρχιτέκτονας Μηχανικού

Υπήρχε κάτι μυστικό στην επικοινωνία μας. Εκείνος μου άνοιγε μυστικά περάσματα, απ' όπου περνώντας το φως στροβιλιζόταν σ' όλους τους τύπους χρωμάτων και σχημάτων της αρχιτεκτονικής συνείδησης.

Εγώ φαινόμουν, σαν να έδενα όλα αυτά τα οχήματα ή χρώματα στο νου μου, κάνοντας του ερωτήσεις. Όταν του έλεγα πως έκανα χορό ή έγραφα ποίηση, φαινόταν μπλεγμένος απέναντί μου.

«Ώστε κάνεις χορό; Είσαι ευτυχισμένη!» μου έλεγε. Ή: «πολύ καλά κάνεις και γράφεις. Με τη γραφή ρίχνουμε φως μέσα στους ανθρώπους...».

Ανέμελος μέχρι την τελευταία του στιγμή, ήθελε εν τούτοις γερά νεύρα για ν' αντιμετωπίσεις την απαισιοδοξία του. Σπάνιας ζωτικότητας ο ίδιος, μας μάθαινε να τολμούμε, να ξεδιπλώνουμε όλο το νήμα της ζωής μέχρι την άκρη της γνώσης.

Υπερασπίζοντας την ποιότητα, άγγιζε με τις αξίες του το πιο σκοτεινό σημείο του λόγου ή της ύπαρξης. Έλεγε αστεία.

Προσπαθούσε να φανταστεί ή να κάνει προτάσεις, όσο το δυνατόν περισσότερο εφικτές μέσα στο ποιόν της αρχιτεκτονικής σκέψης και συνείδησης. Μαχόταν ιδιαιτέρως για την αγνή αρχιτεκτονική συνείδηση. Έλεγε πολύ συχνά για τον Le Corbusier, πως ήταν αγνός, εννοώντας τις προθέσεις του. Σε συνομιλίες του μαζί μας έδειχνε πως δεν μπορούσε να δεχτεί ως σωστό ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο, χωρίς την ανάλογη αγνή πρόθεση, από τον μελετητή ή εργοδότη. Εύρισκε πάντα το μέτρο. Όριζε με το μυαλό του τα όρια της ανθρώπινης διάθεσης, θέτοντας το ανάστημα του ανάμεσα στο άτομο και στις επιδιώξεις της εξουσίας και τα σχέδια της.

θυμάμαι όταν συζητούσαμε για την αρχιτεκτονική μου είχε πει, δείχνοντας τα δάκτυλα του: «Αυτά εδώ είναι οι ανθρωπιστικές επιστήμες, η ιστορία, η φιλοσοφία, η ανθρωπολογία...». Και κόβοντας τα στη ρίζα τους, με το άλλο και δείχνοντας την παλάμη του, «...και αυτή εδώ είναι η τεχνική. Όσο πιο γερά συναρμολογούνται τα δάχτυλα στην παλάμη, οι ανθρωπιστικές επιστήμες δηλαδή με την τεχνική, τόσο πιο γερή η αρχιτεκτονική γίνεται».

Αυτός είναι ο λόγος νομίζω που ο ίδιος δεν υποστήριξε τόσο το έργο του δημόσια, όσο τις ιδέες του και ο λόγος πού δεν θέλησε ιδιαίτερα να το οργανώσει εκ των υστέρων. Μαχητής, έδινε μεγαλύτερη αξία στον άνθρωπο, παρά στο κτίριο και στις αρχιτεκτονικές προτάσεις.

Όταν γύρισε το 1979 στην Αθήνα, έχοντας ήδη διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, μετά τον Μάη του '68, αρνήθηκε επίμονα την ενεργό συμμετοχή του στην άσκηση του ελεύθερου επαγγέλματος. Το Ε.Μ.Π. του αναγνώρισε τον τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορα τον Δεκέμβρη του 1998. Η Ελλάδα γενικώς του στέρησε την ικανοποίηση της προσφοράς του, εν ζωή, στην αρχιτεκτονική συνείδηση του τόπου, και οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές του μελέτες παραμένουν αδημοσίευτες. Όταν διαφώνησε, λόγω του χαρακτήρα του, γραπτώς, με τον Le Cobusier το 1951, όταν δούλευε στο γραφείο του, για το γνωστό «la vie est sans pitie» του Le Corbu χαραγμένο σε βότσαλο, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας του απάντησε "les homes ont cree le pitie"... l’ architecture n’ est pas tout pitie. («οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει το έλεος... η αρχιτεκτονική δεν είναι καθόλου φιλεύσπλαχνη».)

Από τότε δεν μπορούσε να φανταστεί πως λόγω αυτής της στάσης και της ιδιοσυγκρασίας του, ο Αριστομένης δεν θα σχεδίαζε και θα κατασκεύαζε παρά ελάχιστα αρχιτεκτονικά έργα. Τα έργα του, πάντα σχεδιασμένα σε κατάσταση δυναμισμού και οράματος, έγιναν σε μικρό χρονικό διάστημα και κατασκευάστηκαν από τον ίδιον.

Το Ξενοδοχείο GREEN COAST, η οικία - Ερ­γαστήρι Γλυπτικής ΣΠΗΤΕΡΗ οδού Κυκλάδων, το Τυπογραφείο ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ στο Μαρούσι, η οικία ορφανου στο Καλαμάκι (οδός Μαλτέζου-7), η οικία ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ στη Γλυφάδα (οδός Γαληνού- 8), η Κλινική ΟΡΦΑΝΟΥ «Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ» (οδός Γ’ Σεπτεμβρίου και Μακεδονίας- 9) ή το Κτίριο Γραφείων Ερμού- 8 (Πάλλης στο ισόγειο) είναι ορισμένα από τα έργα του. Κρύβουν τον εσωτερικό προβληματισμό του και μια ανώτερη αντίληψη τεχνικής. Οι λύσεις που έδωσε δηλώνουν μέτρο και ισορροπία κατασκευαστική, που όμως περιλαμβάνουν τ' όνειρο και την ποιότητα του ανθρωπισμού του. Αδημοσίευτο και άγνωστο το έργο του στους αρχιτέκτονες σήμερα, θα φωτίσει, όταν οργανωθεί και δημοσιευτεί, την ιστορία της Αρχιτεκτονικής στη χώρα μας τη δεκαετία 1957 έως 1967. Στη Γαλλία το έργο του ΒΑΤΙΜΕΝΤ DE COMITE D’ ACCEUIL - Κτίριο Υποδοχής Σπουδαστών (1952), αναγνωρισμένο σήμερα, έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο των 120 Αρχιτεκτονικών έργων - Δημιουργιών. για την πόλη του Παρισιού [Οδηγός Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Παρισιού 19731.

ΓΙΑ ΤΟ ΤΟΠΙΟ

Επέστρεψε για δεύτερη φορά στην Αθήνα, το 1979, 65 ετών, να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του στον τόπο του, που ήταν όραμα γι αυτόν και παράδεισος! θυμάται το Λεκανοπέδιο με αμπέλια, έβλεπε το διαμερισμό του στο ρετιρέ της πολυκατοικίας της οδού Χατζηδάκη-11 από την Πάρνηθα ως το Φάληρο.

θυμόταν τα ελαφρά, μόνιμα ρεύματα αέρος που δημιουργούσαν αυτήν την καθαρότητα της ατμόσφαιρας του Αττικού ουρανού και που τώρα έπαψαν να φυσούν, όπως παλιά. «Τώρα έκαψαν τα δάση και μπάζωσαν τα ρέματα», έλεγε. Ένα ρεύμα αέρος ερχόταν από το πλάι της Πεντέλης, περνούσε από το Πολύδροσο, τα Τουρκοβούνια και έβγαινε στη θάλασσα. Τα Τουρκοβούνια, έλεγε, ήταν αποφασισμένος τόπος ηρεμίας για τους παλαιούς. Ακόμα και οι Τούρκοι τα ήθελαν άκτιστα».

Γύρω από την Ακρόπολη θυμόταν τους Λόφους, πριν τον πόλεμο, πριν κατασκευαστούν δηλαδή οι διαμορφώσεις με τα πλακόστρωτα από τον Πικιώνη μαζί με την άσφαλτο, δηλ. ο περιφερειακός της Απ. Παύλου και Δίον. Αρεοπαγίτου. Πίστευε ότι δεν θα πρεπε να διαχωριστούν οι ΛΟΦΟΙ της ΠΝΥΚΑΣ και του φιλοπαππου από τον ΑΡΕΙΟ ΠΑΓΟ και τον ΙΕΡΟ ΒΡΑΧΟ της ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ. με αυτόν τον δρόμο. «Ο Παρθενώνας έχει άσχημη οπτική, μας είχε πει, α­πό τόσο κοντό. Τώρα θα κάμουν αυτόν τον απαίσιο δρόμο, και πεζόδρομο!»

Αντιτάχτηκε στα Μεγάλα Έργα της Αττικής της δεκαετίας 1990-2000, όπως συγκεκριμένα στο Metro, στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας ή στην Ενοποίηση των Αρχαιολογικών χώρων.

Αντίθετα, στη ζωή του υπερασπίστηκε με πάθος την αναγνώριση των θυμάτων στην Εθνική Αντίσταση μεταξύ των οποίων ήσαν οι δύο αδελφοί του.

Η λύπη του αυξανόταν όσο έβλεπε την Αθήνα να σφίγγει σαν ποντικοπαγίδα τους κατοίκους της. θεωρούσε ότι η δυσανάλογα εκτεταμένη αυτή πόλη, για ένα το­πίο ιερό, σε περίπτωση εκτάκτου ανάγκης, όπως σ' έναν μεγάλο σεισμό, θα εγκλωβίσει τραγικά τους κατοίκους της. θεωρούσε τις μελέτες του Metro ιδιοτελείς και γι αυτό ελλείπεις. «Το Metro έχει νόημα να κινείσαι κάτω από την πόλη, έλεγε, προς όλες τις κατευθύνσεις. Αν χρειαστείς το αυτοκίνητο σου στην πόλη για να πάρεις το metro, τότε δεν λειτουργεί αποτελεσματικά το metro».

Με αγανάκτηση έμαθε την πρόθεση να περάσει το metro κάτω από τον Κεραμεικό! «θα βουλιάξει ο Κεραμεικός! Εκεί είναι όλο πηγές με υπόγεια ύδατα». Ένα χρόνο μετά, μέσα στο 2000, είδα τον Ηριδανό, το ιερό ποτάμι του Κεραμεικού να στερεύει, για τα έργα του Metro, ενώ τα νέα αρχαιολογικά ευρήματα στον Κεραμεικό, έκαναν το Metro να αλλάξει πορεία.

Αντιμέτωπη με τη θλίψη μου και τη νοσταλγία των ωραίων στιγμών που πέρασαν ανεπιστρεπτί στο διαμέρισμα του ή στο γραφείο του της οδού Χατζηδάκη, γραντζουνώντας μαζί βιβλία, σχέδια, χειρόγραφα ή σημειώσεις, ονειρεύομαι ακόμα ότι το πνεύμα του παρέμεινε διεισδυτικό και ασυμβίβαστο πάντα. Να ερευνά το παρελθόν, να προβληματίζεται με το παρόν και να προσδοκά με απαισιοδοξία το μέλλον: «αφού οι άνθρωποι δεν έμαθαν, δεν διδάχτηκαν από το παρελθόν!» έλεγε. Ή «οι άνθρωποι σήμερα δεν είναι άξιοι των γεγονότων! Χρειάζεται ταλέντο για να κρίνεις το παρόν».

  Εφημερίδα ΑΥΓΗ, 28-10-2001