Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ

Σάκης Κουρουζίδης

Μία από τις βασικές αρχές που στήριξαν την οικολογική σκέψη και το οικολογικό κίνημα είναι η μη βία και η υποχρέωση για ήπιες παρεμβάσεις (οι άλλες τρεις βασικές αρχές αφορούν την αντίληψή της για διευρυμένη και αποκεντρωμένη δημοκρατία, την κοινωνική αλληλεγγύη προς αδύνατους ανθρώπους και λαούς και η προστασία της φύσης η οποία αποτελεί το υπόβαθρο της ζωής). Εξ άλλου, το φιλειρηνικό και αντιπυρηνικό κίνημα αποτέλεσε και μία από τις βασικές συνιστώσες των πρώτων πράσινων κομμάτων.

Πόλεμος και οικολογική σκέψη δεν συμβιβάζονται και αυτό όχι μόνο επειδή ο πόλεμος είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του περιβάλλοντος. Η οικολογία δεν αποτελεί μια θεματική περιοχή που καλύπτει τα της προστασίας της φύσης, αλλά μια καθολική οπτική για το σύνολο των υποθέσεων της κοινωνίας. Έτσι και ο πόλεμος δεν θα αξιολογηθεί μόνο από τις άμεσες επιπτώσεις του στο περιβάλλον, αλλά σε όλες τις πτυχές και τις παρενέργειες του.

 Μια αντιπολεμική στάση δεν αρκεί να περιοριστεί σε ένα απλό σύνθημα, «Όχι στον Πόλεμο», αλλά θα πρέπει να ασχοληθεί και με το εξ ίσου δημοφιλές σύνθημα, «Όποιος θέλει ειρήνη, ετοιμάζεται για πόλεμο». Στην πράξη, η παραπάνω παραδοχή υποπίπτει ταυτόχρονα σε δύο μεγάλα ολισθήματα:

-         όποιος ετοιμάζεται για πόλεμο, «με σκοπό να τον αποφύγει», στην πράξη ΚΑΝΕΙ ΠΟΛΕΜΟ, δηλαδή, υφίσταται όλες τις συνέπειες του πολέμου.

-         όποιος ετοιμάζεται για πόλεμο, «με σκοπό να τον αποφύγει», στην πράξη υπονομεύει την μελλοντική ειρήνη, δηλαδή, την καθιστά πιο δύσκολη οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά.

Ο πόλεμος, επίσης, αποτελεί μια ευθεία βολή στα σημερινά δεδομένα του πολιτισμού, αναιρεί τα σύγχρονα στοιχεία του.

Ο πόλεμος ΠΡΙΝ από τον πόλεμο

Βασικές σταθερές του θέματος είναι οι παρακάτω:

-         Σήμερα οι τακτικές ένστολες ένοπλες δυνάμεις σε όλο τον κόσμο, ανέρχονται σε 23 εκ., από τους οποίους 250.000 παιδιά. Δεκαπεντάχρονα παιδιά συμμετείχαν σε 26 συρράξεις τα τελευταία χρόνια.

-         Από το 1945 έως σήμερα, είχαμε 25 εκ. νεκρούς από αιτίες σχετικές με πολέμους, από τους οποίους το 70% ήταν άμαχοι.

-         Τα θύματα από πολέμους είναι όλο και περισσότερα μεταξύ αμάχων. Κατά τη δεκαετία του ΄50 οι άμαχοι αποτελούσαν το 50% των νεκρών, τη δεκαετία του ’80 ήταν το 75% και κατά τη δεκαετία του ’90 αποτελούσαν το 90% των νεκρών που σχετίζονται με τους πολέμους.

-         Οι στρατιωτικές συγκρούσεις, σήμερα, σπανιότερα διεξάγονται μεταξύ κρατών, αλλά κυρίως στο εσωτερικό τους. Μεταξύ 1989 και 1996 από τις 101 συγκρούσεις μόνον οι 6 ήταν διεθνείς.

-         Από τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο έως σήμερα οι παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες έφτασαν τα 30-35 τρις δολάρια. Μόνον οι ΗΠΑ και ΕΣΣΔ και μόνο για να δημιουργήσουν και να συντηρήσουν το πυρηνικό τους οπλοστάσιο, δαπάνησαν 5 τρις δολάρια.

Παρ’ όλα αυτά εξακολουθεί να υπάρχει μια κρίση ασφάλειας, η οποία εκδηλώνεται με τις επιπτώσεις που υπάρχουν στο περιβάλλον, με τις κοινωνικές ανισότητες και τις εντάσεις και τους κινδύνους από την ανεξέλεγκτη  διασπορά όπλων, η οποία γεννά βία, πολιτική, διακοινοτική, κοινή εγκληματικότητα και αύξηση της οπλοφορίας για «αυτοάμυνα».

-         Μετά την κρίση των Καλάσνικοφ στην Αλβανία, εθεάθη Αλβανός σε αίθουσα μπιλιάρδου, ο οποίος αντί για στέκα χρησιμοποιούσε τουφέκι.

Σήμερα σε όλο τον κόσμο κυκλοφορούν 100 εκ. τυφέκια μάχης στρατιωτικού τύπου και άλλα 500 εκ. όπλα μικρής κλίμακας. Από το 1947 έχουν παραχθεί 70 εκ. Καλάσνικοφ τα οποία κυκλοφορούν σε 78 χώρες. Στις ΗΠΑ κάθε χρόνο παράγονται 3 έως 6 εκ. όπλα και εισάγεται άλλο 1 εκ. Από αυτά, πέρα από τις κλοπές που γίνονται στα οπλοπωλεία, σημειώνονται 500.000 κλοπές όπλων, ετησίως.

-         Στις ΗΠΑ αντιστοιχεί 1 όπλο σε κάθε κάτοικο και για κάθε μαγαζί Μακ Ντόναλντς που θα συναντήσει κανείς στο δρόμο, θα συναντήσει 20 οπλοπωλεία (συνολικά 250.000 οπλοπωλεία).

Αυτό όμως δεν «παράγει» κάποιο επίπεδο ασφάλειας στους αμερικανούς, αφού χάνουν τη ζωή τους από όπλα, τόσοι αμερικανοί σε μία εβδομάδα όσοι ευρωπαίοι σε ένα χρόνο και τόσοι αμερικανοί σε μία μέρα όσοι γιαπωνέζοι σε ένα χρόνο.

Γενικά, σε αντίθεση με όσα φανταστήκαμε από τους πρόσφατους εναέριους «μη πολέμους», το 90% των θυμάτων πολέμου προκαλείται από μικρά όπλα, χαμηλού κόστους και χαμηλής τεχνολογίας.

Στους δύο άλλους τομείς στους οποίους εκδηλώνεται η κρίση ασφάλειας, υπάρχουν κραυγαλέα παραδείγματα κοινωνικών προβλημάτων που συνδέονται με διλήμματα που στο άλλο σκέλος βρίσκεται ο πόλεμος ή η προετοιμασία του πολέμου. Για παράδειγμα, στη Μαλαισία αγοράστηκαν 2 πολεμικά πλοία, το κόστος των οποίων ισοδυναμούσε με την αντιμετώπιση του προβλήματος της λειψυδρίας που απασχολεί 5 εκ. κατοίκους και μάλιστα, με τα χρήματα αυτά το πρόβλημα θα αντιμετωπιζόταν για 25 χρόνια.

Από την άλλη, όμως, ενώ το 1969 υπήρχαν 50 διεθνείς συμβάσεις για το περιβάλλον, το 1994 έφτασαν τις 173, οι οποίες μαζί με τις διμερείς και τα λιγότερο δεσμευτικά κείμενα, φτάνουν τις 900. Οι διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (αυτές, δηλαδή, που δραστηριοποιούνται σε τρεις τουλάχιστον χώρες), αυξήθηκαν από 176, το 1909, σε 28.900 το 1993.

Περιβαλλοντικές επιπτώσεις ΠΡΙΝ τον πόλεμο

            Τεράστιες ποσότητες φυσικών πόρων, ενέργειας και ανθρώπινο δυναμικό, υπηρετούν την πολεμική βιομηχανία και το στρατό, σε όλο τον κόσμο, ενώ οι πολεμικές δαπάνες βρίσκονται σε κολοσσιαία ύψη.

            Τις επιπτώσεις στο περιβάλλον μπορούμε να τις ταξινομήσουμε στις παρακάτω κατηγορίες:

-         Απόβλητα ραδιενεργά, τοξικά και άλλες επικίνδυνες απορρίψεις κατά τη διαδικασία παραγωγής του στρατιωτικού υλικού, πριν καν αυτό χρησιμοποιηθεί.

-         Κατά τη δοκιμή των όπλων και την εκπαίδευση του στρατού, γίνονται πυρηνικές δοκιμές, ασκήσεις, βολές, εικονικές μάχες με πραγματικά, όμως, πυρά και απορρίπτονται στο έδαφος και στα νερά, κάθε είδους και βαθμού και επικινδυνότητας, ουσίες (στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας χρησιμοποιήθηκαν 30.000 βλήματα απεμπλουτισμένου ουρανίου, ενώ, όπως δήλωσε το ελληνικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, κατά τη διάρκεια ασκήσεων στο Αιγαίο, χρησιμοποιήθηκαν 50.000 ανάλογα βλήματα, τα οποία δεν εξερράγησαν, μεν, αλλά βρίσκονται στον πυθμένα της θάλασσας εκτεθειμένα στη φθορά του χρόνου και της διάβρωσης). Στα πεδία βολής -τα γνωστά, τα άγνωστα και αυτά στη θάλασσα- καταστρέφονται εκτάσεις, επιβαρύνονται ευρύτερες περιοχές με ουσίες γνωστές και άγνωστες, οι επιπτώσεις των οποίων είναι άμεσες, αλλά και σωρευτικές – αθροιστικές. 

-         Επιπτώσεις στο περιβάλλον από ατυχήματα και διαρροές που οφείλονται σε ατυχήματα, σε αμέλεια ή και σε σκοπιμότητα και συμβαίνουν είτε κατά την αποθήκευση είτε κατά τη μεταφορά ή και κατά τη χρήση.

-         Τα στρατιωτικά έργα (οχυρωματικά έργα, καταφύγια, αποθήκες πυρομαχικών, πυρηνικών ή άλλων οπλικών συστημάτων, στρατόπεδα, παρατηρητήρια, εγκαταστάσεις τρέχουσες, κλπ) εκτελούνται, κατά κανόνα, μυστικά και χωρίς να τηρούνται οι ισχύουσες πολεοδομικές ή άλλες περιβαλλοντικές διατάξεις και προδιαγραφές. Για πολλά από αυτά δεν συντάσσονται ούτε Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, δεν υφίστανται τον αναγκαίο έλεγχο από μη στρατιωτικές υπηρεσίες και δεν είναι εφικτός ούτε ένας εκ των υστέρων έλεγχος. Δεν έχει ακουστεί ποτέ να έχει επιβληθεί κάποιου είδους πρόστιμο για πολεοδομικές ή περιβαλλοντικές παραβάσεις του στρατού.

-         Οι νάρκες αποτελούν ένα ιδιαίτερο και από τα πιο σοβαρά προβλήματα που συνδέονται με τον πόλεμο, εν γένει. Στα τελευταία 20 χρόνια σκοτώθηκαν από νάρκες 1 εκ. άτομα, το 80% των οποίων ήταν άμαχοι. Η ναρκοθέτηση αχρηστεύει ολόκληρες περιοχές από κάθε είδους δραστηριότητα και αποτελεί μεγάλο κίνδυνο και για τα ζώα.

Συμπερασματικά, προετοιμασία για πόλεμο, σημαίνει κατασπατάληση κολοσσιαίων οικονομικών πόρων, σημαίνει διάχυση βίας, ανθρώπινα θύματα και μεγάλες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, χωρίς καν να διεξαχθεί αυτός.

Ο πόλεμος ΜΕΤΑ τον πόλεμο

Όταν οι κοινωνίες και οι εθνικές οικονομίες συνδέονται με μια διαρκώς αναβαθμιζόμενη στρατιωτική ετοιμότητα, αυτό συνεπάγεται ένα όλο και πιο μεγάλο, που τείνει να γίνει απαγορευτικό, κόστος απεμπλοκής από αυτό το καθεστώς. Το ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ μεγαλώνει επικίνδυνα. Αυτό συνεπάγεται τα εξής:

1). Αποστρατιωτικοποίηση των οικονομιών και των κοινωνιών συνολικά.

-         Αποκατάσταση, ανοικοδόμηση, ανασυγκρότηση περιοχών στις οποίες βαραίνει η κληρονομιά του πολέμου.

-         Μείωση των οπλοστασίων

-         Θεσμοί για την επιτήρηση των ανακωχών και μηχανισμών για τη μη βίαιη επίλυση συγκρούσεων και την αποτροπή και πρόληψη συγκρούσεων.

2). Απαλλαγή από τα οπλοστάσια.

-         Σταδιακή αχρήστευση των παλαιών όπλων που αποσύρονται ή εκείνων που πρέπει να καταστραφούν βάσει διεθνών συμφωνιών

-         Απολύμανση και αποκατάσταση εκτάσεων και εγκαταστάσεων που χρησιμοποιήθηκαν ως αποθηκευτικοί χώροι και πεδία βολής.

-         Αποκατάσταση και επαναδραστηριοποίηση ερημοποιημένων περιοχών.

Αντιμετώπιση επιπτώσεων μακρού χρόνου, όπως είναι οι καταστροφές στα δάση, τις γεωργικές εκτάσεις, την παραγωγή, τους ξεριζωμένους των πολέμων (Το κόστος του πολέμου Ιράν – Ιράκ, μέχρι το 1985, ανήλθε σε 416 δις δολάρια, ενώ τα συνολικά έσοδα από πετρέλαιο, για όλη την προ του πολέμου περίοδο, ήταν μόλις 364 δις. δολάρια. Το κόστος του πολέμου του Περσικού Κόλπου για τις χώρες της περιοχής ανήλθε σε 676 δις δολάρια, χωρίς να συμπεριληφθούν στο ποσό αυτό οι επιπτώσεις στο περιβάλλον. Μόνο για την κατάσβεση των πυρκαγιών στις πετρελαιοπηγές, μεταξύ 1991 και 1993, δαπανήθηκε 1 δις δολάρια. Φυσικά είναι αδύνατο να αποτιμηθούν οικονομικά τα νέφη από τα προϊόντα των καύσεων που εκπέμφθηκαν στην ατμόσφαιρα. πίνακας 1., πηγή: Η Κατάσταση του Πλανήτη, 1995)     

3). Διαχείριση του προβλήματος των ναρκών

Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 65-100 εκ. νάρκες σε 65 χώρες. Με βάση κάποιες διεθνείς συμφωνίες αποσύρονται ετησίως μόλις 80.000 νάρκες, ενώ τοποθετούνται 2 εκ. Κάθε χρόνο παράγονται από 10 έως 30 εκ. νάρκες, ενώ άλλα 100 εκ. βρίσκονται σε αποθήκες. Η αποναρκοθέτηση είναι μια χρονοβόρα και δαπανηρή εργασία, αφού έχει υπολογιστεί ότι για την ανίχνευση και την εξουδετέρωση μιας νάρκης απαιτείται εκατονταπλάσιος χρόνος απ’ ότι για την παραγωγή και τοποθέτησή της. Το κόστος κατασκευής είναι μικρό αλλά η απομάκρυνση πολύ ακριβή. Έχει υπολογιστεί ότι για τον πλήρη καθαρισμό του πλανήτη από το σύνολο των ναρκών που είναι τοποθετημένες, θα απαιτηθούν 200-300 δις δολάρια.

4). Εφαρμογή των συμφωνιών START I & II, η οποία προβλέπει:

-         Καταστροφή βαλλιστικών πυραύλων, βάσεων εκτόξευσης βομβαρδιστικών και υποβρυχίων

-         Διάλυση χιλιάδων πυρηνικών κεφαλών και αποδέσμευση τεράστιων ποσοτήτων ραδιενεργών σχάσιμων υλικών που θα πρέπει να αποθηκευθούν και στη συνέχεια να τύχουν μιας διαχείρισης ως ειδικά και επικίνδυνα απόβλητα.

Το κόστος εφαρμογής της START υπολογίζεται σε 30-40 δις , 48;ολάρια για μια δεκαετία.

5). Χημικά όπλα

-         Το κόστος καταστροφής τους είναι δεκαπλάσιο από αυτό που απαιτείται για την παραγωγή τους. Για την καταστροφή του συνόλου των χημικών όπλων θα απαιτηθεί δαπάνη 25-30 δις δολάρια

6). Κόστος ασφάλειας

            Κάθε χρόνο αποσύρονται και αχρηστεύονται εκρηκτικές ύλες και καθαρίζονται οι ρυπασμένοι χώροι αποθήκευσής τους. Το κόστος μόνο γι’ αυτές τις εργασίες υπολογίζεται, σε ετήσια βάση, στα 7 δις δολάρια.

Ο συγγραφέας του άρθρου «Τα δημοσιονομικά του πολέμου» Μάϊκλ Ρέννερ, στην έκδοση «Η Κατάσταση του Πλανήτη, 1995», προτείνει ένα Παγκόσμιο Ταμείο για την Αποστρατιωτικοποίηση, με βασικό πόρο το «Μέρισμα Ειρήνης», από τις στρατιωτικές δαπάνες κάθε χώρας. Στο Ταμείο αυτό προτείνεται να υπάρχουν 3 «Λογαριασμοί»: 1. Επανορθώσεων (αποναρκοθέτηση, υποστήριξη αποστρατευμένων, επαναφορά προσφύγων στις εστίες τους, ανασυγκρότηση περιοχών που επλήγησαν από πολέμους), 2. Μετασχηματισμού (αχρήστευση πολεμικού υλικού, μετατροπή στρατιωτικής βιομηχανίας), 3. Οικοδόμηση Ειρήνης (δημιουργία ενός αποτελεσματικού εναλλακτικού συστήματος ειρήνης και νέων διεθνών θεσμών, υποστήριξη ειρηνικών αποστολών).

Πόλεμος και ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

            Ο πόλεμος, όπως και αν κριθεί, περιβαλλοντικά, οικονομικά, κοινωνικά, αποτελεί μια αποτρόπαιη εκδήλωση της ανθρώπινης παρουσίας στη γη. Ειδικότερα σήμερα, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η υποστήριξη, ακόμα και η ανοχή απέναντί του, αποτελεί μια πράξη αναίρεσης των νέων δεδομένων, της νέας φάσης του πολιτισμού, ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού.

Στην Ευρώπη έχει καταργηθεί η ποινή του θανάτου, δεν τιμωρείται κανείς χωρίς προηγουμένως να έχει δικαστεί και καταδικαστεί, τελεσίδικα, δεν ισχύει πια η συλλογική ευθύνη, αλλά μόνον η προσωπική ευθύνη και μόνον γι’ αυτήν τιμωρείται κάποιος. Αυτές οι επιλογές αποτελούν κατακτήσεις του σύγχρονου πολιτισμού, έχουν εγγραφεί στο δίκαιο όλων των ευρωπαϊκών χωρών (και άλλων, φυσικά), έχουν διαχυθεί σε όλες τις τέχνες και τα γράμματα, αποτελούν αξίες που διαπερνούν την εκπαίδευση και την παιδεία ευρύτερα. Ο πόλεμος, οι βομβαρδισμοί, οι επιπτώσεις του, αναιρούν τα στοιχεία αυτά του δικαίου και του πολιτισμού.

Οι ευρωπαίοι διανοούμενοι στον πρόσφατο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, συμπεριφέρθηκαν ως «κοινοί πολιτικοί», δηλαδή, δικαιολόγησαν τον πόλεμο με επιχειρήματα «πολιτικά». Χρησιμοποίησαν την ιδιότητα του «διανοούμενου» αλλά το λόγο του «πολιτικού». Τα δεδομένα αυτά του πολιτισμού και η εγγραφή τους στο δίκαιο όλων των ευρωπαϊκών χωρών, υπονοεί ότι καμία ανθρώπινη πράξη δεν πρέπει να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου, ότι για την απόδοση δικαιοσύνης και την αποτροπή ανάλογων πράξεων στο μέλλον, οι σύγχρονες κοινωνίες δεν χρειάζεται να αφαιρέσουν ζωές. Ότι δεν πρέπει να τιμωρείται μια ομάδα ανθρώπων αν μέσα σ’ αυτούς υπάρχει και ο ένοχος για κάποια εγκληματική πράξη, αλλά πρέπει να βρεθεί αυτός και μόνον αυτός να τιμωρηθεί, διαφορετικά δεν τιμωρείται κανείς, γιατί η μη τιμωρία ενός αθώου, είναι αξία που βρίσκεται ψηλότερα στην κλίμακα των αξιών από αυτήν της πάση θυσία τιμωρίας ενός ενόχου. Τέλος, η δίκη πριν την καταδίκη, αποτελεί δικαίωμα και του απεχθέστερου εγκληματία και σε τίποτε δεν απειλείται η κοινωνία από την αναγνώριση αυτών των δικαιωμάτων. Αντίθετα, δείχνει ανοχή αλλά και υπεροχή απέναντι στην παρεκτροπή. Δεν καταφεύγει στα ίδια μέσα με τον παρεκτραπέντα για να αποδώσει δικαιοσύνη, δεν «εκδικείται» αλλά επιχειρεί την «επανένταξη». Από τις αξίες ζωής και πολιτισμού και τους κανόνες δικαίου που προαναφέρθηκαν δεν εξαιρούνται ούτε οι πολεμικές επιχειρήσεις. Επομένως, λόγος πνευματικός, σημαίνει να βρούμε, όχι πολιτικά επιχειρήματα υπέρ μιας πολεμικής επέμβασης, αλλά να δούμε αν η κατάσταση σε μια περιοχή και οι αξίες και τα δικαιώματα που κινδυνεύουν ή καταπατούνται, πρέπει να μας οδηγήσουν σε μια επαναϊεράρχηση των αξιών στην κλίμακα του πολιτισμού και να επανέλθουμε σε παλαιότερες μορφές απόδοσης δικαιοσύνης. Τέτοια επιχειρήματα δεν ακούστηκαν, ούτε μπορούν να εφευρεθούν εύκολα από πνευματικούς ανθρώπους. Ο Καντ έλεγε πως «Υπάρχουν αρκετά ευλογοφανή επιχειρήματα για τη χρήση της βίας, με το σκεπτικό ότι είναι προς το συμφέρον του κόσμου ως συνόλου… Όλες όμως αυτές οι υποτιθέμενες αγαθές προθέσεις αδυνατούν να ξεπλύνουν την κηλίδα της αδικίας από τα μέσα που χρησιμοποιούν για να τις εκπληρώσουν».

Ο πόλεμος, σήμερα, -όλοι οι πόλεμοι, και οι «δίκαιοι πόλεμοι»- βρίσκεται έξω από τα δεδομένα του πολιτισμού μας. Αποτελεί επιστροφή στο παρελθόν.

Ποιο μπορεί να είναι το κριτήριο ή τα στοιχεία του προβλήματος που θα πρέπει να βαρύνουν ώστε να επιλέξουμε σωστά όταν συγκρούονται δύο αγαθά; Ο Ιπποκράτης είχε μία αρχή: «Πρώτα απ’ όλα μην κάνεις κακό. Αν δεν μπορείς να σκεφτείς έναν τρόπο σύμφωνο με αυτή τη βασική αρχή, τότε μην κάνεις τίποτα». Όμως, σήμερα μπορούμε να κάνουμε πολλά, χωρίς να καταφύγουμε στο στρατόπεδο του «αδικημένου», από τους εμπολέμους. Φιλειρηνική στάση σημαίνει, πολιτική, οικονομική, πολιτιστική και κυρίως, ηθική απομόνωση των εμπολέμων.

(Εισήγηση σε ημερίδα του Συλλόγου Επιστημονικού Προσωπικού στο Αρεταίειο Νοσοκομείο με θέμα: «Πόλεμος και Περιβάλλον».

 Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στο κείμενο αντλήθηκαν από τους τρεις τόμους της ετήσιας διεθνούς έκθεσης «Η Κατάσταση του Πλανήτη», των ετών 1994, 1995 και 1997, που εξέδωσε το ΔΙΠΕ – Νέα Οικολογία.)