Μπορεί το περιβάλλον να γίνει οριζόντια πολιτική χωρίς τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό;

Μάρω Ευαγγελίδου

Πολεοδόμος Χωροτάκτης

Υπεύθυνη του τομέα ειδικών μελετών στον Οργανισμό Αθήνας

Ο τίτλος του –πολλά υποσχόμενου- νέου Υπουργείου φαίνεται να πολιτογραφείται σε ΥΠΕΚΑ (Περιβάλλον, Ενέργεια, Κλιματική Αλλαγή) χωρίς να είναι ακόμα σαφές, όσο γράφεται αυτό το κείμενο, ποιες ακριβώς αρμοδιότητες θα περιλάβει και πως θα διαρθρωθεί. Η σαφής και κατηγορηματική απάντηση της νέας Υπουργού στον απερχόμενο, ότι το περιβάλλον για το ΠΑΣΟΚ δεν είναι μόδα αλλά οριζόντια πολιτική που διατρέχει όλες τις νέες κυβερνητικές επιλογές, καταγράφεται θετικά και ‘’ελπιδοφόρα’’ από όσους πιστεύουν στις αρχές της πολιτικής οικολογίας.  Ωστόσο –επειδή έχει καεί η γούνα μας κι από άλλες ελπίδες- η αισιοδοξία για το αν θα υπάρξει επί τέλους ολοκληρωμένη περιβαλλοντική πολιτική σ’ αυτή τη χώρα δεν μπορεί παρά να είναι ‘’συγκρατημένη’’, ενώ –υπό το πρίσμα μιας θετικής στάσης- οφείλει να αναζητήσει ρεαλιστικά ερείσματα για την υποστήριξη του όλου εγχειρήματος.

Ήδη η ασάφεια για την ένταξη του σκέλους ‘’χωροταξία / πολεοδομία’’ αρχικά φερόμενο στο Υποδομών, δικαιολογεί την ανησυχία όσων γνωρίζουν ότι ιστορικά οι δεσμοί χωροταξίας και περιβάλλοντος στην Ελλάδα είναι πολύ πιο βαθείς από όσο το αποτέλεσμα επιτρέπει να υποθέσουμε: Αρ 24 Συντάγματος, Ίδρυση Εθνικού Συμβούλιου Χωροταξίας-Περιβάλλοντος και ΥΧΟΠ (επί Μάνου), αναβάθμισή του επί Τρίτση με την ΕΠΑ (Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης) και τα Ρυθμιστικά Σχέδια Αθήνας-Θεσσαλονίκης, πρωτοπόρα δείγματα ενσωμάτωσης οικολογικών αντιλήψεων.

Παρά την καλή αρχή και την εντυπωσιακή ενεργοποίηση της κοινωνίας με την ΕΠΑ, είναι εμφανής η αποτυχία εφαρμογής μιας πολιτικής χωρικού σχεδιασμού, όχημα εισαγωγής και εμπέδωσης μιας περιβαλλοντικής αντίληψης.. Σε αναζήτηση της σταδιακής πορείας υποβάθμισηςτου σχεδιασμού και της περιβαλλοντικής προστασίας, διαπιστώνεται ότι ο ‘’εχθρός’’ αναπτύσσεται εκ των έσω, αφού η εκάστοτε ‘’ρύθμιση’’ επιτρέπει είτε να περιοριστούν είτε να ευοδωθούν οι βλέψεις αξιοποίησης της γης. Δυστυχώς η ίδια η ΕΠΑ με την νομιμοποίηση των αυθαιρέτων και την επικύρωση των τετελεσμένων οικοπεδοποιήσεων, συνέβαλλε στην φαλκίδευση της φερεγγυότητας του σχεδιασμού και την εμπέδωση της αντίληψης ότι προσφέρει στα ‘’λαϊκά στρώματα’’ υπεραξία γης –συμπληρωματικό εισόδημα- ακόμα και αν αυτό προκύπτει από ‘’κατανάλωση περιβάλλοντος’’. 

Μετά την πρόσφατη ενεργοποίηση της Χωροταξίας με τα πολυσυζητημένα Ειδικά Χωρικά Πλαίσια Τουρισμού /Βιομηχανίας, διαμορφώνεται ένα νέο τοπίο στο ‘’σύστημα σχεδιασμού’’ που δυστυχώς αποπνέει μια φοβία στην καταγραφή φιλοπεριβαλλοντικών στόχων υπό το πρίσμα του κινδύνου για ενδεχόμενες ερμηνείες από το ΣτΕ που θα εμπόδιζαν την απρόσκοπτη ανάπτυξη μεγάλων επενδύσεων υπερεθνικής εμβέλειας., ενώ φαίνεται να μην αποφεύγει τη σύγκρουση με τη συνταγματική νομιμότητα, κυρίως ως προς τις υποχρεώσεις της ιδιοκτησίας στην πολεοδομική ανάπτυξη που παρακάμπτονται με την διεύρυνση της εκτός σχεδίου δόμησης

Η επικρατούσα λοιπόν σύγχυση δικαιολογεί μεν την αμηχανία για ένταξη του σκέλους Χ.Ο. στο ΥΠΕΚΑ ή το Υποδομών, αλλά δεν εξηγεί καθόλου τη χρήση του αδόκιμα απομειωμένου όρου «χωροταξία και αστική ανάπλαση», στην σχετική προκήρυξη για τη θέση Ειδικού Γραμματέα, όρου που υποδηλώνει υποβάθμιση της γενικότερης πολιτικής «σχεδιασμού και διαχείρισης της αστικής ανάπτυξης», η οποία εμπεριέχει επεκτάσεις, αναπλάσεις και προστασία του εξωαστικού χώρου. Ενδεχομένως το λάθος οφείλεται στο δανεισμό του όρου από ξένα πολιτικο-διοικητικά σχήματα, στα οποία η αρμοδιότητα πολεοδομικού σχεδιασμού είναι αποκεντρωμένη στους ΟΤΑ ή στις περιφέρειες και έτσι δεν προκύπτει στα υπουργικά χαρτοφυλάκια. Ίσως  όμως να υποδηλώνει μια πρόθεση υιοθέτησης -επί τέλους- μιας ορθά οργανωμένης στρατηγικής αποκέντρωσης αρμοδιοτήτων, η οποία θα απαντά τόσο στις αντιρρήσεις του ΣτΕ όσο και στις ανησυχίες της κοινωνίας για την αφερεγγυότητα των ΟΤΑ, καθιερώνοντας θεσμούς προληπτικού συνταγματικού ελέγχου και εσωτερικής δημοκρατίας στη λήψη των αποφάσεων. Κρίσιμος στη στρατηγική αποκέντρωσης ο ρόλος των Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων δηλαδή των βασικών εργαλείων ελέγχου των χρήσεων γης, που σήμερα εγκρίνονται από τον Περιφερειάρχη, ενώ μικρότερης εμβέλειας ρυθμίσεις απαιτούν ΠΔ!!. 

Για την ενδεχόμενη ένταξη της Χωροταξίας στο Υποδομών, έχει ακουστεί η άποψη ότι συμβάλλει σε πιο ολοκληρωμένη αναπτυξιακή αντίληψη και ότι το περιβάλλον, αυτόνομα από τη χωροταξία πλέον, μπορεί να ελέγχει αποτελεσματικότερα τα τεκταίνομενα όπως συμβαίνει με τον αρχαιολογικό έλεγχο. Φοβούμαι ότι η αντίληψη αυτή εμπεριέχει έναν αυτοπεριορισμό του αντικειμένου της περιβαλλοντικής πολιτικής στις ευαίσθητες ζώνες, (υγροβιότοποι, δάση) με συνέπεια να αφήνει το υπόλοιπο του χώρου (πχ το απλό αγροτικό τοπίο) εκτός προστασίας. Ακόμα  καταστροφικότερη θα ήταν η ενδεχόμενη διάσπαση του ενιαίου του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, με απόδοση μόνο της χωροταξίας  στο Υποδομών, η οποία θα επιβεβαίωνε και θα ισχυροποιούσε την αντιπαλότητα  μεταξύ ‘‘προσέλκυσης επενδύσεων’’ και ‘’τοπικής ανάπτυξης’’, που εισάγεται από το νέο χωροταξικό πλαίσιο. 

Σπεύδω πάντως να επισημάνω ότι σε κάθε διοικητική αναδιάρθρωση υπάρχουν θετικά και αρνητικά, είναι όμως αναγκαία (1ον) μια διοικητική σαφήνεια, χωρίς κενά και εκκρεμότητες αλλά ανοικτή σε ενδοδιοικητικές συνεργασίες και (2ον) ένας πολυεπίπεδος πολιτικός λόγος ικανός να πείσει/ κινητοποιήσει την διοίκηση και την κοινωνία στη νέα προσπάθεια. Εδώ λοιπόν, στην επιζητούμενη συμμετοχή, είναι παντελώς αναιτιολόγητη η εγκατάλειψη της προϊστορίας του ΥΧΟΠ και του οράματος που αυτή είχε συμβολίσει. Μια ουσιαστική αξιοποίηση της εμπειρίας των ιστορικών πολιτικών της δεκαετίας 76-86, με αναδρομή στην ουσία τους και ανάκτηση του νήματος της χαμένης θεσμικής μνήμης, του νοήματος των εργαλείων σχεδιασμού και πολιτικής γης, θα αφαιρούσε τις τρικλοποδιές της πληθώρας αποσπασματικών διατάξεων των οποίων βασική λειτουργία είναι να ισχυροποιούν τις δυνάμεις της γραφειοκρατίας που κατέχουν το προνόμιο να δίνουν ‘’θετικές ερμηνείες’’ ή να κάνουν ‘’ρυθμίσεις κατά περίπτωσιν’’.     

Θα διαλέξει αυτό τον δύσκολο δρόμο η νέα ηγεσία του ΥΠΕΚΑ ή θα λυγίσει υπό το βάρος των ποικίλων πιέσεων και συμφερόντων (μικρών και μεγάλων); Θα ζητήσει τη στήριξη των κοινωνικών εκείνων δυνάμεων που πιστεύουν στον συμμετοχικό σχεδιασμό ή θα παρεκκλίνει στα βήματα διαφόρων προκατόχων της, των οποίων οι πολιτικές εξωθούν τους φυσικούς συμμάχους του σχεδιασμού, τους περιβαλλοντικά ευαίσθητους πολίτες, στα αντίπαλα έδρανα των δικαστηρίων και τα υγιή στελέχη της Διοίκησης/Αυτοδιοίκησης στα αζήτητα; 

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 97 10/09