Λίγη δροσιά για τον πλανήτη, πού θα την βρούμε;

Βάσω Κανελλοπούλου

Νέα κοινωνικά κινήματα

Επειδή είναι αυτονόητο ότι μπορούμε να στερηθούμε πολλά αγαθά, όχι όμως την τροφή και το νερό, τα κινήματα πολιτών που έχουν δημιουργηθεί με αφορμή την κλιματική αλλαγή, δίνουν ιδιαίτερο βάρος στη γεωργία χωρίς να περιορίζονται μόνο σε αυτήν. Πρόκειται για κινήματα βάσης που προωθούν τη σταδιακή εκπαίδευση της κοινωνίας σε μια κουλτούρα ενεργειακής λιτότητας και αναπτύσσουν σημαντική ενεργό δράση χωρίς πολλά μπλα μπλα. Δεν καλλιεργούν ενοχές αλλά την αισιοδοξία της ενεργοποίησης επιδιώκοντας την προσαρμογή και ταυτόχρονα την επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής.

Έχουν ήδη αρχίσει τη μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλής έντασης άνθρακα Χαρακτηριστικό είναι το κίνημα «Πόλεις σε μετάβαση» (transition towns), που ξεκίνησε από το Kinsale της Ιρλανδίας και τοTotnes της Βρετανίας και έχει σήμερα επεκταθεί σε πολλές πόλεις, σε δέκα χώρες. Οι ομάδες εργασίας του, δίδουν ιδιαίτερη προσοχή στην τόνωση και αύξηση της τοπικής επαγγελματικής αγροτικής παραγωγής ώστε να εξοικονομηθεί πολύτιμη ενέργεια από τις μεταφορές, αλλά και στην επανάκτηση βασικών γνώσεων από τους αστικούς πληθυσμούς ώστε να μπορούν να έχουν συμπληρωματικές καλλιέργειες στους κήπους τα μπαλκόνια και τα πάρκα.

Γίνονται σεμινάρια για εξοικονόμηση ενέργειας και μείωση απορριμμάτων και ιδιαίτερα, για δημιουργία και χρήση κομπόστ, δηλαδή φυσικού λιπάσματος που προέρχεται από την αποδόμηση οργανικών υλικών και απορριμμάτων (υπολείμματα κήπου, καλλιέργειας, λαχανικών δημητριακών φρούτων κλπ.). Η δημιουργία κομπόστ, προσφέρει εξοικονόμηση ενέργειας από τη διαχείριση των απορριμμάτων, επομένως μειώνει τα αέρια θερμοκηπίου που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα. Αυτή η συνεισφορά συμπληρώνεται από τη δέσμευση μέρους του διοξειδίου του άνθρακα που ήδη έχει μπει στην ατμόσφαιρα.

Η πρόσφατη πορεία

Μετά την εκδήλωση της διεθνούς φούσκας των ακινήτων στο χρηματιστήριο, πολλοί από τους επενδυτές τύπου καζίνο, στράφηκαν στα αγροτικά προϊόντα και πιο συγκεκριμένα στις αποκαλούμενες μελλοντικές σοδειές. Αυτή ήταν μια από τις κύριες αιτίες της διατροφικής κρίσης του 2008 που εκδηλώθηκε με άνοδο τιμών σε βασικά αγροτικά προϊόντα, μια άνοδο που πίεσε τα μικρομεσαία εισοδήματα και αύξησε δραματικά τον αριθμό των πεινασμένων. Την κρίση αυτή τη χρησιμοποίησαν οι μεγάλες εταιρίες που ελέγχουν το δυτικό διατροφικό σύστημα για να καταγράψουν τεράστιες αυξήσεις στην κερδοφορία τους καθώς από ότι φαίνεται, τα κέρδη πήγαν εκεί και όχι στους αγρότες.

Λόγω της ανόδου των διατροφικών τιμών (που στη συνέχεια έπεσαν), δημιουργήθηκε ανασφάλεια σε διεθνές επίπεδο και εντατικοποιήθηκαν οι μεγάλες επενδύσεις σε αγορά γεωργικής γης. Αυτές έχουν πλέον εξελιχθεί σε επιδρομή, που διώχνει τους μικρομεσαίους από την ιδιοκτησία τους και προωθεί στον αναπτυσσόμενο κόσμο, την ιδιαίτερα ενεργοβόρα μεγάλης κλίμακας εξαγωγική βιομηχανική γεωργία μονοκαλλιεργειών.

Μια γεωργία ενταγμένη στο σημερινό δυτικό διατροφικό σύστημα που θεωρείται υπεύθυνο για εκπομπή τεράστιας ποσότητας αερίων θερμοκηπίου (εάν στις καλλιέργειες συμπεριλάβουμε και την αποψίλωση των δασών για δημιουργία φυτειών, τις συσκευασίες και τις μεταφορές από την μια άκρη του πλανήτη στην άλλη).

Αρκετές εύπορες χώρες αγοράζουν σήμερα φθηνή αγροτική γη σε φτωχότερες χώρες όπου μπορεί να υπάρχει και υποσιτισμός. Συνήθως αυτό γίνεται με την υποστήριξη της τοπικής κυβέρνησης η οποία αποδέχεται τεχνολογικά αντισταθμιστικά οφέλη. Πχ. στην Αφρική η καλλιεργήσιμη γη αλλάζει χέρια με τεράστια ταχύτητα. Ενώ οι κυβερνήσεις διακηρύσσουν ως στόχο την διατροφική αυτάρκεια, υπογράφουν συμβόλαια με μεγάλους επενδυτές από το εξωτερικό δίνοντας τον έλεγχο τεράστιων αγροτικών εκτάσεων, με κάποια αντισταθμιστικά οφέλη.

Οι ακτήμονες που τα καλλιεργούσαν σε επίπεδο οικογενειακής γεωργίας χάνουν τη γη, κι αν δεν τη χάσουν τους παίρνουν το νερό για τις μεγάλες εκμεταλλεύσεις που θα «ωφελήσουν» την χώρα. Ας δούμε λοιπόν ποιον ωφελούν. Πχ. το Μαλί είχε επάρκεια σε ντόπιο ρύζι και έκανε και εξαγωγές. Αφού πουλήθηκαν γαίες σε ξένους, κυρίως στη Λιβύη, τώρα η χώρα αναγκάζεται αφενός να εισάγει ρύζι για να θρέψει τον πληθυσμό της και αφετέρου να ξοδεύει μεγάλα ποσά για να αυξήσει ξανά την παραγωγή ρυζιού. Πουλήθηκαν μεγάλες ποτιστικές γαίες ενός εκατομμυρίου στρεμμάτων δίπλα στον ποταμό Νίγηρα, με αντιστάθμισμα εκ μέρους του αγοραστή, τη διάνοιξη ενός καναλιού στο Νίγηρα και τη βελτίωση ενός δρόμου.

Η λύση μπορεί να βρίσκεται στο έδαφος και στην αποκεντρωμένη γεωργία

Ενώ λοιπόν το εντατικό μοντέλο που σήμερα προσφέρει ταυτόχρονα υπερπαραγωγή και πείνα, προωθείται διεθνώς ως λύση για τα αυριανά διατροφικά προβλήματα, η λύση μπορεί να βρίσκεται στο έδαφος. Το υγιές έδαφος περιλαμβάνει εκατομμύρια βακτήρια, έντομα, μύκητες, που μαζί με τα φυτά, μετέχουν στη συνεχή διαδικασία δόμησης και αποδόμησης της οργανικής ύλης. Παρόλο που αυτή η μορφή οικοσυστήματος αποτελεί την προϋπόθεση της φυσιολογικής ανάπτυξης των φυτών, τα εδάφη καταστρέφονται με γρήγορο ρυθμό.

Σύμφωνα με την ερευνητική οργάνωση «grain», τα τελευταία 50 χρόνια, λόγω της μαζικής χρήσης χημικών λιπασμάτων και της εφαρμογής άλλων μη βιώσιμων πρακτικών από τη βιομηχανική γεωργία, υπολογίζεται ότι για κάθε 10 στρέμματα αγροτικής γης, έχουν χαθεί κατά μέσο όρο τουλάχιστον 30-60 τόνοι πολύτιμης οργανικής ύλης. Εάν επαναφέρουμε την προηγούμενη ισορροπία του εδάφους σε περιεκτικότητα οργανικής ύλης, θα επιτύχουμε να εγκλωβίσουμε μέσα στο χώμα, από 220 έως 330 δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα προερχόμενους από την ατμόσφαιρα.

Η επαναφορά της γονιμότητας του εδάφους σε προβιομηχανικά επίπεδα θα δέσμευε μέσα στο έδαφος το 30-40% του τρέχοντος περισσεύματος διοξειδίου του άνθρακα που περιπλανιέται στην ατμόσφαιρα. Το grain, θεωρεί αυτή την επαναφορά ως εφικτή μέσα στα επόμενα 50 χρόνια, αρκεί να αλλάξει το βιομηχανικό μοντέλο συγκεντρωτικής χημικής γεωργίας και η γη να διατίθεται στην αποκεντρωμένη καλλιέργεια από πολλούς μικρομεσαίους που θα επιστρέφουν στο έδαφος την αποδομημένη οργανική ύλη δηλαδή θα χρησιμοποιούν το φυσικό λίπασμα που έχει επικρατήσει να αποκαλείται κομπόστ. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του grain, περισσεύουν σήμερα μέσα στην ατμόσφαιρα 718 δισεκατομμύρια τόνοι διοξειδίου του άνθρακα -το κύριο αέριο θερμοκηπίου.

Παρόμοιες απόψεις εκφράζει και η διεθνής αγροτική οργάνωση Βία Καμπεσίνα. Οι μικρομεσαίοι αγρότες είναι εκείνοι που μπορούν να δροσίσουν τον πλανήτη μας λέει υποστηρίζοντας τις προτάσεις της grain. Από την άλλη πλευρά, η ερευνητική ομάδα etcgroup είναι πιο επιφυλακτική: ισχυρίζεται ότι κανένας δεν έχει τη λύση της επιτυχούς προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, ούτε η ενεργοβόρα βιομηχανική γεωργία, ούτε οι αποκεντρωμένοι αγρότες οι οποίοι όμως προσφέρουν κάτι εξαιρετικά πολύτιμο που δεν κάνουν οι εντατικές μονοκαλλιέργειες, διατηρούν και αναπαράγουν τη βιοποικιλότητα, η οποία αποτελεί εντελώς απαραίτητη προϋπόθεση για προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Επιπλέον για κάθε μονάδα παραγόμενης τροφής, χρησιμοποιούν το ¼ της ενέργειας που χρησιμοποιεί η εντατική βιομηχανική γεωργία η οποία επικεντρώνει σε 12 αγροφυτικά είδη καταργώντας στην ουσία την αγροτική βιοποικιλότητα..

Ας τους στηρίξουμε λοιπόν τους αποκεντρωμένους μικρομεσαίους αγρότες, προτείνει το etcgroup και ας τους δώσουν οι γενετικές τράπεζες σπόρους, ώστε να πειραματισθούν σε θέματα προσαρμογής. Ας μην τους καταστρέψουμε διώχνοντας τους για τις πόλεις και δίνοντας τη γη είτε σε μονοκαλλιέργειες ή σε τεχνητές φυτείες ώστε να κερδηθούν πιστώσεις άνθρακα για το διεθνές εμπόριο ρύπων.

Οι μονοκαλλιέργειες γενετικά ομοιόμορφων φυτών σύμφωνα με το etcgroup, μειώνουν την μικροβιακή ποικιλότητα του εδάφους και κάνουν τη σοδειά πιο ευάλωτη. Τα μικρόβια δεσμεύουν κάθε χρόνο 140-170 εκατομμύρια τόνους αζώτου στο έδαφος και έτσι δεν χρειάζονται συνθετικά νιτρικά λιπάσματα η χρήση των οποίων επίσης συνεισφέρει στην κλιματική αλλαγή στέλνοντας στην ατμόσφαιρα ένα άλλο αέριο θερμοκηπίου που αποκαλείται υποξείδιο του αζώτου.

Σήμερα, το δυτικό εντατικό μοντέλο βιομηχανικής γεωργίας με φυτοφάρμακα και χημικά λιπάσματα, προωθείται ως πανάκεια, με το επιχείρημα ότι παράγει μεγαλύτερες ποσότητες και θα λύσει το πρόβλημα της πείνας ένα επιχείρημα στο οποίο έρχεται να απαντήσει η μελέτη που επί 22 χρόνια έκανε το Rodale Institute (Farming Systems Trial). Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης, η απόδοση σε καλαμπόκι και σόγια των βιολογικών αγροκτημάτων είναι- μετά τα πρώτα χρόνια προσαρμογής- ίση με την παραγωγικότητα των συμβατικών αγροκτημάτων, σε δε περιόδους ξηρασίας η παραγωγικότητα ήταν μεγαλύτερη στα βιολογικά, τα οποία προσφέρουν ταυτόχρονα και περιβαλλοντικά οφέλη όπως μειωμένη χρήση ενέργειας και νερού, μειωμένη ρύπανση και δέσμευση άνθρακα στο έδαφος. Κατά τη διάρκεια της πολυετούς μελέτης, ο άνθρακας στο έδαφος των βιολογικών αγροκτημάτων αυξήθηκε από 15 έως 28% μειώνοντας τον άνθρακα της ατμόσφαιρας.

Επανερχόμενοι στη μικρο-μεσαία αποκεντρωμένη παραδοσιακού τύπου γεωργία πρέπει να τονίσουμε ότι δεν πρόκειται για πιστοποιημένη βιολογική γεωργία δυτικού τύπου όπως στη μελέτη Rodale. Πρόκειται για παραδοσιακή αποκεντρωμένη γεωργία οι πρακτικές της οποίας βρίσκονται πολύ κοντά σε αυτές της πιστοποιημένης βιολογικής με εξαίρεση κυρίως την απόσταση μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή και βέβαια τη συσκευασία. Τα προϊόντα αυτά πωλούνται κοντά στον τόπο παραγωγής (κατά 85% σύμφωνα με τη grain) και τρέφουν σήμερα το 70% του πληθυσμού του πλανήτη.

Επίλογος

Μετά την απογοήτευση από τις διαπραγματεύσεις της Κοπεγχάγης για τα μέτρα μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, ψάχνουμε από κάπου για να πιαστούμε. Η λύση είναι σαν ένα «παζλ» που αποτελείται από πολλές μικρές και μεγάλες επιμέρους λύσεις. Μια απαραίτητη προϋπόθεση, είναι η βελτίωση του εδάφους στην οποίαν πρέπει να δοθεί άμεση προτεραιότητα, αλλά αυτό προϋποθέτει μια διαφορετική αντίληψη για την κοινωνική βάση της γεωργίας, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Εξ άλλου το περιβαλλοντικό πρόβλημα είναι σφικταγκαλιασμένο με το κοινωνικό.

Ίσως η μόνη πραγματική διέξοδος να είναι τα κοινωνικά κινήματα βάσης που ενεργοποιούνται πρακτικά σε εναλλακτικά μοντέλα συλλογικής οργάνωσης, όπως οι «πόλεις σε μετάβαση». Κάπως έτσι δεν οργανώθηκε και το κοινωνικό κίνημα κατά τη διάρκεια της κατοχής; Αν τα κινήματα πολλαπλασιασθούν και δημιουργήσουν δίκτυο ενεργού δράσης και ευαισθητοποίησης σε όλο τον πλανήτη, θα έχουμε προχωρήσει στην κατεύθυνση της λύσης. Δεν έχουμε τις λύσεις, αλλά κανένας δεν τις έχει. Έχουμε όμως την κατεύθυνση, μια κατεύθυνση διατροφικής και ενεργειακής αποκέντρωσης, που θα προωθεί μια κουλτούρα ενεργειακής εξοικονόμησης και λιτότητας η οποία εκ των πραγμάτων αλλάζει το κέντρο βάρους από το ατομικό, στο συλλογικό .

Πηγές

1. «Πόλεις σε Μετάβαση», www.transitiontowns.org, και Rob Hopkins, The Transition Handbook

1.GRAIN, Small farmers can cool the planet:A way out of the mayhem caused by the industrial food system, November 2009, by GRAIN, http://www.grain.org/o/?id=93

2.VIA CAMPESINA, Small Scale Sustainable Farmers Are Cooling Down The Earth, November 2009,http://viacampesina.net/downloads/PAPER5/EN/paper5-EN.pdf

3. ETC Group, Who Will Feed Us?: Questions for the Food and Climate Crises

http://www.etcgroup.org/en/node/4921

4. Rodale Institute (Farming Systems Trial)

5. Βαρώτσος Ανδρέας, Γεωργία και κλιματική Aλλαγή: Πώς η βιολογική γεωργία συμβάλλει στην επιβράδυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου, Δαίμων Σεπτέμβριος 2009

6. Μπενεσσαϊά Ηρώ, Επιδρομή στη Γεωργική Γη, Δαίμων, Δεκέμβριος 2009

Δαίμων της Οικολογίας,

τ. 100, 1/2010