Στο πλαίσιο του προγράμματος «Δάσος-Ζωή-Πολιτισμός», το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας οργανώνει έκθεση με θέμα:

«Ερυσίχθων: Σύγχρονη ανάγνωση του μύθου»

Επιστημονική ευθύνη της έκθεσης: Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη,

Διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Επιμέλεια έκθεσης: Λουΐζα Καραπιδάκη, ιστορικός τέχνης, μόνιμη συνεργάτις του

Κέντρου Λαογραφίας.

ΤΟ ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Συνήθως λέμε ότι «η φύση τιμωρεί». Όμως η φύση δεν έχει συναισθήματα

για να θυμώνει και να τιμωρεί. Αυτό που φαίνεται σε μας ως τιμωρία είναι το

αποτέλεσμα των ενεργειών μας, όταν αυτές διαταράσσουν την ισορροπία των

στοιχείων της. Οι παρεμβάσεις του ανθρώπου, όταν κατευθύνονται από την

πλεονεξία, την αδηφαγία και την απερισκεψία είναι επικίνδυνες, είτε πρόκειται

για την καταστροφή ενός δάσους ή ενός αλσυλίου, είτε για την μόλυνση της

ατμόσφαιρας, των ποταμών και των θαλασσών. Ο πρωτόγονος άνθρωπος,

αντιμέτωπος με τα στοιχεία της φύσης τα θεοποίησε και απέδιδε σ’ αυτά τιμές

για να τα εξευμενίσει. Όσο οι γνώσεις του για το φυσικό περιβάλλον αυξάνονταν,

ανακάλυπτε πόσο εύθραυστες είναι οι ισορροπίες που το διέπουν και πως

οφείλει να το προστατεύει για να είναι φιλικό μαζί του. Αυτή η προστασία

περνούσε συχνά από την ιεροποίηση των ζωτικών στοιχείων της φύσης. Έτσι

δάση και άλση αφιερώνονταν σε θεότητες, τα δένδρα είχαν ψυχή, που τα

προστάτευε (Δρυάδες, Αμαδρυάδες, Δενδρίτες θεοί), οι πηγές, τα ποτάμια, οι

λίμνες είχαν τις νεράιδες, τις νύμφες, τις λάμιες που απέτρεπαν τον επίδοξο

πλεονέκτη να επωφεληθεί, υπονομεύοντας το μέλλον των επόμενων γενεών.

Ο μύθος του Θεσσαλού Ερυσίχθονα, που διασώζει στον Ύμνο στη

θεά Δήμητρα ο ποιητής Καλλίμαχος, δείχνει πως οι αρχαίοι Έλληνες είχαν

αντιληφθεί ότι ο άνθρωπος απέναντι στην φύση πρέπει να είναι περιδεής

και ευσεβής. Διαφορετικά θα υποστεί, αργά ή γρήγορα τις συνέπειες των

ενεργειών του. Ο Ερυσίχθων υπήρξε ένας πλεονέκτης, βέβηλος και ασεβής

άνθρωπος. Η επιθυμία του να κόψει το ιερό δένδρο της Δήμητρας, παρά τις

παρακλήσεις και τις προειδοποιήσεις της νύμφης που το κατοικούσε, οδήγησε

στην τιμωρία του με ακόρεστη πείνα. Αφού κατανάλωσε ό,τι του ανήκε, αλλά

και ό,τι ανήκε στο περιβάλλον του, έφαγε τα ίδια του τα μέλη και πέθανε,

χωρίς ποτέ να ικανοποιήσει την πείνα του. Ο μύθος συμβολικά αποδίδει την

αδηφαγία, την αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, που καταναλώνει

χωρίς μέτρο και πέρα από τις ανάγκες του ο άνθρωπος.

Πρόγραμμα εκδηλώσεων

Παρασκευή 14 Μαΐου 2010: Ανατολική Αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών

Έναρξη του Προγράμματος «Δάσος-Ζωή-Πολιτισμός»

19:00 - 19:05: Χαιρετισμός του Προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών Ακαδημαϊκού

Κωνσταντίνου Σβολόπουλου.

19:05 - 19:25: Εναρκτήρια ομιλία του Ακαδημαϊκού Πάνου Λιγομενίδη

19:25 - 19:40: Παρουσίαση του προγράμματος από την Αικατερίνη Πολυμέρου-

Καμηλάκη.

19:40 - 19:50: Παρουσίαση της έκθεσης με θέμα «Ερυσίχθων. Σύγχρονη

ανάγνωση του μύθου» από την Λουΐζα Καραπιδάκη.

19:50 - 19:55: Χαιρετισμός του Δημάρχου Ελευσίνας Γιώργου Αμπατζόγλου.

19:55 - 20:00: Χαιρετισμοί των συνεργαζομένων φορέων.

20:00 - 20:30: Ομιλία της Νίκης Γουλανδρή: «Οι αντιλήψεις του αρχαίου κόσμου

περί δάσους και οικολογίας».

20:30 - 21:00: Ο Νίκος Ξανθούλης θα τονίσει με την λύρα του, τον «Ύμνο

στη Δήμητρα» του αρχαίου ποιητή Καλλίμαχου. Απαγγελία-τραγούδι: Ιωάννα

Καράνταγλη.

14-18 Μαΐου: Έργα καλλιτεχνών θα φιλοξενηθούν στον κήπο του Προεδρικού

Μεγάρου, στην Ακαδημία Αθηνών, στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης -

Λουτρό των Αέρηδων, στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας και από το

Δίκτυο Μουσείων του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας.

5 Ιουλίου – 3 Οκτ ωβριου

Έκθεση «Ερυσίχθων: Σύγχρονη ανάγνωση του μύθου»:

Πολιτιστικό Κέντρο Κανελλόπουλου του Δήμου Ελευσίνας.

Παράλληλες Εκδηλώσεις

Κατά τη διάρκεια του έτους θα πραγματοποιήσουν στο πλαίσιο του

Προγράμματος «Δάσος-Ζωή-Πολιτισμός» δραστηριότητες οι παρακάτω φορείς:

Δήμος Ελευσίνας, Δήμος Νεάπολης Λασιθίου, Δήμος Μουρεσίου Μαγνησίας,

Δήμος Κερατέας,Καλυβίων και Π.Πεντέλης Αττικής, Δήμος Ασπροπύργου

Αττικής, Δήμος Αμφίκλειας Φθιώτιδας, Δήμος Νιγρίτας Σερρών, Δήμος Σοχού

Θεσσαλονίκης.

Ελληνοαμερικανική Ένωση, National Geographic, Μουσικό Γυμνάσιο

Παλλήνης, Stagecoach Τheatre Αrts.

1 Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής Ίδρυμα Οικ. Γ. Ψαροπούλου

Μελιδώνη 4-6, 105 53 Κεραμεικός

Τηλ.: 210 3318491-5, Fax: 210 3318490

e-mail: kmnk@otenet.gr, www.potterymuseum.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Δ.-Παρ.: 10:00-15:00, Σάβ.- Κυρ.: Κατόπιν συνεννοήσεως

2 Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Ηπίτου 3, 105 57 Αθήνα

Τηλ.: 210 3318042, 210 3318043, Fax: 210 3313418, 210 3664735

email: keel@academyofathens.gr, www.kentrolaografias.gr, www.academyofathens.gr

3 Μουσείο της Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων

Δημοκρίτου 14, 106 73 Aθήνα

Τηλ.: 210 3611042, 210 3628978, Fax: 210 3607355

email: info@lykeionellinidon.gr, www.lykeionellinidon.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Δ.-Παρ.: 10:00-15:00 & 17:00-19:00

4 Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Moυσικών Οργάνων Φ. Ανωγειανάκη

Διογένους 1-3, Πλάκα, 105 56, Αθήνα

Τηλ.: 210 3254119, 210 3254129, Fax: 210 3250198

email: melmoke@otenet.gr, www.instruments-museum.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Τρ.-Π.-Παρ.-Σαβ.-Κυρ.: 10:00-14:00, Τετ.: 12:00-18:00, Δ.: Κλειστό

5 Μουσείο Ηρακλειδών

Ηρακλειδών 16, Θησείο

Τηλ.: 210 3461981

email: info@herakleidon-art.gr, www.herakleidon.com

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Τρ.-Σαβ.: 13:00-21:00, Κυρ.: 11:00-19:00, Δ.: κλειστά

6 Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης

Kόδρου 9, Πλάκα, 105 58 Aθήνα

Tηλ. : 210 3312621, 210 331275, Fax: 210 3313734

email: contact@childrensartmuseum.gr, www.childrensartmuseum.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Tρ.- Σαβ.: 10:00-14:00, Kυρ.: 11:00-14:00

7 Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού

Αμαλίας 4, 105 57 Αθήνα

email: katakouzenos@gmail.com, www.katakouzenos.gr

8 Μουσείο Κοσμήματος Ηλία Λαλαούνη

Καρυατίδων 4α – Καλλισπέρη 12,

Τηλ.: 210 9221044, 210 9227260, Fax: 210 9237358

www.lalaounis-jewelrymuseum.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Π., Παρ., Σάβ.: 8:30-16:30, Τετ.: 9:00-21.00, Κυρ.: 11:00-16:00.

Δ-Τρ.: κλειστό. 15/5: 19:00-21:00

9 Μουσείο Σπύρου Βασιλείου

Γουέμπστερ 5α, 117 42 Αθήνα

Τηλ. 210 9231502

www.spyrosvassiliou.org

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Τρ.: 10:00-18:00, Τετ.: 12:00-18:00, Π.-Παρ.-Σ.-Κ.: 10:00-16:00

10 Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας

Μέγαρο Διομήδη, 3ης Σεπτεμβρίου 146, 11251 Αθήνα

Τηλ: 210 8807805, Fax: 210 8807787

email: ha-nbg@ethnodata.gr, www.nbg.gr/hanbg

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : 14/05: 9:00-14:00, 18:00-22:00, 15/05: 18:00-24:00

17-18/05 9:00-14:00, 19/05 9:00-14:00,17:00-20:00

11 Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β. και Μ. Θεοχαράκη

Βασιλίσσης Σοφίας 9 & Μέρλιν 1, 106 71 Αθήνα

Tηλ.: 210 3611206, Fax: 210 3611349

email: info@theocharakis-foundation.gr, www.thf.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Δ.-Τετ.-Σάβ.- Κυρ.: 10:00-18:00, Π. & Παρ.: 10:00-22:00.

Τρ.: κλειστά

12 Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη

Αγίων Ασωμάτων 31, Κεραμικός

Τηλ.: 210 3213488, 6944 156764

e-mail: exilemuseum@gmail.com, www.exile-museum.gr

13 Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος

Νίκης 39, Αθήνα 105 57

Τηλ.:210 3225582, Fax: 210 3231577

email: info@jewishmuseum.gr, www.jewishmuseum.gr

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Καθημερινά 9:00-14:30, Σ.- Κ. 10:00- 14:00

14 Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων

Αγίων Ασωμάτων 45, 105 53 Aθήνα

Tηλ.: 210 7214381

email: itemylon@freemail.gr

15 Μουσείο Φρυσίρα

Μονής Αστερίου 3 & 7 Πλάκα,

105 58 Αθήνα

Tηλ.: 210 3234678, 210 3316027, Fax: 210 3316027

e-mail: info@frissirasmuseum.com, www.frissirasmuseum.com

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Τετ. έως Παρ.: 10:00-17:00, Σ.- Κ.: 11:00-17:00. Δ.- Τρ.: κλειστά

16 Ελληνοαμερικανική Ένωση

Μασσαλίας 22, 106 80 Αθήνα

Τηλ.: 210 3680900, Fax: 210 3633174

e-mail: hau@hau.gr, www.hau.gr/culture

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Δ.-Παρ.: 12:00 - 21:00, Σάβ.: 10:30 - 14:30, Κ.: 10:00-16:00

Κήπος Προεδρικού Μεγάρου

Β. Γεωργίου Β΄ 2, 106 74 Αθήνα

Τηλ.: 210 7283289, 210 7224939

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ : Κυρ.: 10:00-14:00

Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης – Λουτρό των Αέρηδων

Κυρρήστου 8, 105 56 Πλάκα

Τηλ.: 210 3244340

Ώρες λειτουργίας: Δ.-Kυρ.: 9:00 – 14:30. Τρ. Κλειστά

Με την ευκαιρία του Εορτασμού της Νύχτας και της Ημέρας των Μουσείων, κατά τον μήνα Μάιο,
το Δίκτυο Μουσείων και Πολιτιστικών Φορέων Ιστορικού Κέντρου Αθηνών

διοργανώνει την πρώτη μεγάλη κοινή δράση των μελών του
προτείνοντας Εικαστικούς Περιπάτους, 

στους χώρους των μελών του Δικτύου όπου φιλοξενούνται μέρη της έκθεσης:

«Ερυσίχθων, σύγχρονη ανάγνωση του μύθου»

Οργάνωση

 Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

υπό την Αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας

Επιστημονική επιμέλεια: Αικατερίνη Πολυμέρου Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Επιμέλεια έκθεσης: Λουϊζα Καραπιδάκη, ιστορικός τέχνης, μόνιμη συνεργάτις του Κέντρου Λαογραφίας

με την υποστήριξη του Δικτύου Μουσείων και Πολιτιστικών φορέων Ιστορικού Κέντρου Αθηνών και του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας

Το σκεπτικό της έκθεσης:

Συνήθως λέμε ότι «η φύση τιμωρεί». Όμως η φύση δεν έχει συναισθήματα για να θυμώνει και να τιμωρεί. Αυτό που φαίνεται σε μας σαν τιμωρία είναι η αντίδραση που προκαλούν οι ενέργειές μας, όταν διαταράσσουν την ισορροπία των στοιχείων της. Οι παρεμβάσεις του ανθρώπου, όταν αυτές κατευθύνονται από την πλεονεξία, την αδηφαγία και την απερισκεψία είναι επικίνδυνες, είτε πρόκειται για την καταστροφή ενός δάσους ή ενός αλσυλλίου, είτε για την μόλυνση της ατμόσφαιρας, των ποταμών και των θαλασσών.

Ο μύθος του Θεσσαλού Ερυσίχθονα, που διασώζει ο ποιητής Καλλίμαχος δείχνει πως οι αρχαίοι πρόγονοι είχαν αντιληφθεί ότι ο άνθρωπος απέναντι στην φύση πρέπει να είναι προσεκτικός και ευσεβής, γιατί θα υποστεί αργά ή γρήγορα τις συνέπειες των ενεργειών του. Ο Ερυσίχθων ήταν ένας πλεονέκτης, βέβηλος και ασεβής άνθρωπος. Μία μέρα βάλθηκε να κόψει ένα ιερό δένδρο της Δήμητρας. Παρά τις παρακλήσεις και τις προειδοποιήσεις της νύμφης που το κατοικούσε, αυτός αποτελείωσε το δέντρο. Για τιμωρία του η Δήμητρα του έστειλε ακόρεστη πείνα που δεν ικανοποιούνταν με τίποτα. Έφαγε ό,τι είχε και δεν είχε, ξόδεψε όλα του τα πλούτη για να αγοράσει όλα τα αγαθά της γης και να τα φάει. Πούλησε την ίδια του την κόρη, την μάγισσα Μήστρα, για να αγοράσει τροφή. Τέλος έφαγε και τα ίδια του τα μέλη και πέθανε, χωρίς ποτέ να ικανοποιήσει την πείνα του. Ο μύθος συμβολίζει την αδηφαγία, την αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, συμβολίζει τον σύγχρονο άνθρωπο που χωρίς μέτρο καταναλώνει ακόρεστα και πάνω από τις φυσιολογικές του ανάγκες, στερώντας το μέλλον των παιδιών - τις μορφές των οποίων παίρνει η κόρη του-  και όλων των ζωντανών της φύσεως και τελικά τρώει τις ίδιες τις σάρκες του και οδηγείται στον αφανισμό.

Οι χώροι και οι καλλιτέχνες της έκθεσης:

      Προεδρικό Μέγαρο (κήπος)

      Αφροδίτη Λίτη

1. Ακαδημία Αθηνών

Παναγιώτης Τέτσης, Σπύρος Κρητικός

Σκίτσο: Κουντούρης

2. Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής – Ίδρυμα Οικ. Γ. Ψαροπούλου

Αποστόλης Ζολωτάκης

3. Μουσείο Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων

Ελένη Τζάτζαλος, Βένια Μπεχράκη

4. Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Moυσικών Οργάνων Φ. Ανωγειανάκη

Θανάσης Μπερούτσος

5. Μουσείο Ηρακλειδών

Αφροδίτη Λίτη, Αποστόλης Ζολωτάκης

6. Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης

Τάσος Μαντζαβίνος

7. Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού

Ανδρέας Λόλης

8. Μουσείο Κοσμήματος Ηλία Λαλαούνη

          Αλεξάνδρα Αθανασιάδη

          Video: Γιώργος Ταξιαρχόπουλος, Σαββίνα Πατρικίου, Γρηγόρης Μαρκάτος

9. Μουσείο Σπύρου Βασιλείου

Katharina Bolesch, κεραμικό

10. Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας

Ειρήνη Γκόνου, Μίλτος Παντελιάς, Καλλιρρόη Σπυρίδωνος

11. Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β. και Μ. Θεοχαράκη

Χρύσα Βέργη, Μαρία Γιαννακάκη

12. Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη

Κατερίνα Χαριάτη Σισμάνη

13. Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος

Αφροδίτη Λίτη

14.  Μουσείο Φρυσίρα

Καλλιρρόη Μαρούδα

15.  Ελληνοαμερικάνικη Ένωση

Χάρις Κοντοσφύρης, Χρήστος Χαρίσης, Γιώργος Τσεριώνης, Βένια Μπεχράκη, Μάγδα Ταμάμ, Ελένη Τζάτζαλος, Πέτρος Βρέλης, Κωνσταντίνα Κατρακάζου, Στέφανος Ζαννής, Ιωάννα Ράλη

Για περισσότερες πληροφορίες για τις επιμέρους εκθέσεις επικοινωνήστε με τους διοργανωτές ή τα μέλη του Δικτύου:  www.athensmuseums.net

Πώς οι αρχαίοι επροστάτευαν τα δάση

Ο μύθος του Ερυσίχθονα

Οι αρχαίοι είχαν θέσει τα δάση υπό την προστασία των θεών. Παρά τοις αρχαίοις προστάται των δασών ήσαν αι νύμφαι και ιδιαιτέρως η Δήμήτρα όπως μας διδάσκει και ο ακόλουθος μύθος (1).

Στο ιερόν άλσος της Δήμητρας στη Θεσσαλία ορθωνόταν μια γιγαντόσωμη δρυς, κατά τον Καλλίμαχο λεύκη, στην παχειά σκιά της οποίας συχνά οι νύμφες έπαιζαν και εχόρευαν. Το θαυμάσιο αυτό δένδρο εκίνησε τη βέβηλη επιθυμία του αλαζόνα Ερυσίχθονα να το κόψη. Και διά να πιστοποιηθή μία ακόμη φορά ότι μεταξύ σκέψεως και πράξεως μικρή η απόσταση, παίρνει χωρίς αργοπορία είκοσι γιγαντόσωμους άνδρες και αφού τους όπλισε με αξίνες και τσεκούρια, τους οδήγησεν εκεί και τους διέταξε να αρχίσουν το έργο.

Στο πρώτο κτύπημα του σιδήρου αίμα εξεπήδησε και φωνή ακούσθηκε από το δένδρο.

Σ’ αυτό το δένδρο κατοικώ εγώ η αγαπημένη νύμφη της Δήμητρας. Ο Καλλίμαχος προσθέτει ότι επήγε εκεί και η ίδια η Δήμητρα και είπε.

Ποιος τα καλά δένδρα μου κόβει; Κι’ αφού επήρε τη μορφή της Νικίππης, που ήταν στην πολιτεία ιέρεια, είπε στον ανόσιο Ερυσίχθονα.

Παιδί μου, που κόβεις τα δένδρα, τα αφιερωμένα στους θεούς, έλα στα σύγκαλά σου. Παιδί μου, στους γονείς σου πολυπόθητο, σταμάτα κι’ εμπόδιζε τους ανθρώπους σου να κτυπούν, διότι θα οργισθή η θεά Δήμητρα, της οποίας καταστρέφεις τα ιερά δένδρα.

Αλλ’ ο αυθάδης όσο και ανόητος Θεσσαλός μένει αδιάφορος στα λεγόμενα και τα γινόμενα θαυμάσια και τους εργάτες, που μένουν έκπληκτοι, τους επιπλήττει και τους παρακινεί να εξακολουθήσουν το έργο. Υπό τα αλάθητα κτυπήματα το δένδρο διαρκώς τρέμει και στενάζει. Τώρα άρχισαν να χλωμιάζουν τα φύλλα και οι καρποί, έπειτα και οι κλάδοι. Τα ασεβή χέρια άνοιξαν πλατειά οπή στον κορμό. Το αίμα ρέει όπως ρέει το αίμα του ταύρου όταν θυσιάζεται στο βωμό. Τα ρυθμικά κτυπήματα εξακολουθούν. Τέλος όλο το δένδρο σείστηκε και αφού το τράβηξαν με σχοινιά άρχισε να γέρνη και η νύμφη που ήταν μέσε του είπε δυνατά.

Εγώ η νύμφη η προσφιλεστάτη στη Δήμητρα, που κατοικώ σ’ αυτό το δένδρο ενώ πεθαίνω, σου προλέγω ότι η σεβαστή θεά θα σου επιβάλη ποινάς αξίας των πράξεών σου, παρηγορία του θανάτου μου. Είπε κι’ εξαπλώθηκε κάτω αφού με το βάρος του έσπασε πολλά δένδρα που ήσαν αποκάτω και γύρω του.

Τότε όλες οι Δρυάδες με μαύρα φορέματα επήγαν στη Δήμητρα κι’ εζήτησαν την τιμωρία του Ερυσίχθονα. Κατένευσε εκείνη και με την κίνηση της κεφαλής της έκαμε να τιναχθή το μεστωμένο στάρι πέριξ αγρών.

Η Δήμητρα σα δε μπορούσε να συναντηθή με την Πείνα έστειλε κι’ εκάλεσε μιαν Ορειάδα και της είπε.

Είναι τόπος στις πιο απομακρυσμένες χώρες της παγωμένης Σκυθίας, έδαφος θλιβερό γη άγονη, χωρίς καρπό, χωρίς δένδρα. Κρύο νωθροποιό κατοικεί εκεί και ο Φόβος και ο Τρόμος και η Πείνα. Η Πείνα κρύβεται στα στήθη των ανθρώπων. Κι’ ούτε η ευπορία τη νικά ούτε και τα δικά μου μέσα. Μη σε τρομάζει η απόσταση. Πάρε ένα άρμα με πτερωτούς δράκοντας, πήγαινε εκεί και πες της νάρθη να μπη στα σπλάχνα του ασεβή Θεσσαλού.

Εκείνη υπήκουσε πέταξε κι’ έφθασε στη Σκυθία, στην κορυφή του ψυχρού όρους, το οποίον ονομάζουν Καύκασο, κι’ από κει είδε τη ζητούμενη Πείνα μέσα σ’ ένα χωράφι γεμάτο πέτρες και χαλίκια να μαζεύη χόρτα, που ήσαν κι’ αυτά σπάνια. Ιδού πώς την περιγράφει ο Οβίδιος.

Σ’ αυτήν η νύμφη από μακριά, επειδή δεν τολμούσε να πλησιάση, είπε την εντολή της θεάς και αμέσως, επειδή, αν και απείχε πολύ αισθάνθηκε την Πείνα, εμάστιξε και πάλιν τους πτερωτούς δράκοντας και γύρισε στη Θεσσαλία.

Η Πείνα, αν και είναι πάντοτε ενάντια στο έργο της Δήμητρας, μόλα ταύτα εκτέλεσε την εντολή της θεάς. Μ’ ένα γρήγορο πέταγμα επήγε στο σπήτι που διατάχθηκε κι’ αμέσως στην κρεββατοκάμαρα του ασεβή μπήκε και αυτόν κοιμισμένον τον αγκάλιασε με τις δυο φτερούγες της. Κι’ εφύσησε μέσα στο στόμα του, στο φάρυγγά του και στα αδειανά σπλάχνα του κι’ έσπειρε την πείνα. Και αφού αυτά έκανε αφήκε την εύφορη χώρα και εγύρισε πάλι στα φτωχικά σπίτια των παγωμένων χωριών.

Ως τότε ήσυχος ύπνος επράϋνε τα μέλη του Ερυσίχθονα. Αλλ’ αμέσως, ενώ εκοιμάτο, ζητεί φαγητά. Κινεί το άδειο στόμα και τρίβει τα δόντια επάνω στα δόντια, μασσά και κουράζει με ανύπαρκτη τροφή τον εμπαιζόμενο φάρυγγα. Η ησυχία πέταξε. Ανάβει και φουντώνει η ζέση για φαϊ. Ό,τι η θάλασσα, ό,τι η ξηρά, ό,τι ο αέρας παράγει το ζητεί και ενώ είναι στρωμένα τραπέζια η πείνα μεμψιμοιρεί και νέα φαγητά ζητεί. Και ό,τι μπορούσε να επαρκή σε πολιτείες και λαούς δεν αρκεί σ’ έναν άνθρωπο και περισσότερα επιθυμεί όσο περισσότερα τρώγει. Και όσο νερό δέχεται η θάλασσα από τους ποταμούς όλης της γης δε του αρκεί. Και καθώς η καταστρεπτική φωτιά δεν αρνείται ό,τι την τρέφει και όσο περισσότερα υλικά της ρίχνουν τόσο περισσότερο φουντώνει και μαίνεται, έτσι και όλα τα φαγητά το στόμα του ανοσίου Θεσσαλού δέχεται, χωρίς να χορταίνη και συγχρόνως νέα ζητεί και κάθε τροφή γίνεται σ’ εκείνον αιτία νέας τροφής και πάντα υπάρχει για τροφή άδειος τόπος. Και τώρα πια είχαν εξαντληθή όλα τα πατρικά υπάρχοντα από την πείνα και τη λαιμαργία.

Ιδού πως περιγράφει ο Καλλίμαχος τη φθορά που επροξένησε ο Ερυσίχθονας στο σπίτι του.

«Χήραι μεν μάνδραι, κενεαί Δε μου αύλιες ήδη

τετραπόδων^. ήδη μοι απηρνήσαντο μάγειροι

αλλά  και ουρήας μεγαλάν υπέλυσαν αμαξάν

και ταν βων έφαγεν, την Εστία έτρεφε μάτηρ,

και τον αεθλοφόρον και τον πολεμάϊον ίππον

και την αίλουρον, την έτρεμε θηρία μ?υκα

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Τον βαθύν οίκον ανεξήραινον οδόντες.(1)

Αλλά και πάλιν η σκληρή πείνα δεν ελαττώθηκε. Και όμως τίποτε πια δεν έμεινε σ’ αυτόν παρά η δύστυχη η θυγατέρα του. Και αυτήν πωλεί ο άπορος. Αλλ’ οι πλούσιοι από γενναιότητα αρνούνται να την αγοράσουν. Η πείνα όμως ζητεί τροφάς, μαίνεται και ο Θεσσαλός ορμά να σπαράξη το τέκνο του με τα ίδια του τα δόντια, να φάη το παιδί του. Και η μεν θυγατέρα του σώζεται μεταμορφωθείσα από τους θεούς, αλλ’ ο δυστυχισμένος ο Ερυσίχθονας, επειδή δεν είχε τίποτε πια να χορτάση την πείνα του στρέφεται εναντίο του εαυτού του και τα μέλη του άρχισε να σχίζη με σπαρακτικά δαγκάματα και να τρέφη το σώμα του με το σώμα του ώσπου βρήκε οικτρότατο θάνατο.

Αυτός είναι ο μύθος. Το ανοσιούργημα του Ερυσίχθονα δε μένει ατιμώρητο. Η Δήμητρα εκδικείται σκληρά και το πάθημά του αποβαίνει διδακτικώτατο μάθημα σεβασμού των δασών εις τους συγχρόνους του, μεταδίδεται εις τους μεταγενεστέρους και αποτελεί ισχυρή των δασών προστασία. Δεν πιστεύομεν ότι άλλη θρησκεία έχει να δείξη με όμοια δύναμη και τεχνικότητα σωστική πρόνοια διά τα θαυμάσια αυτά δημιουργήματα του θεού.

Αλλά ποία η έννοια του αλληγορικού αυτού μύθου;

Η λέξη Ερυσίχθων (ερύω: αυλακώνω και χθων: γη) σημαίνει το γεωργό, εδώ δε όλους τους ανθρώπους που με οιονδήποτε τρόπον καταστρέφουν τα δάση. Δήμητρα είναι η γη και δρυς τα δένδρα των δασών. Με το όρος Καύκασος δηλώνεται το δριμύ ψύχος. Νύμφη είναι η προσωποποίηση των πηγών και γενικά των υδάτων. Οι γεωργοί λοιπόν, οι ποιμένες και όλοι οι άνθρωποι, όσοι καταστρέφουν οπωσδήποτε τα δάση, πρώτα φονεύουν τας νύμφας, με άλλους λόγους δημιουργούν ανομβρία και στείρευση των πηγών, έπειτα κλίμα απότομα μεταβαλλόμενο. Το χειμώνα ραγδαίαι ορμητικαί βροχαί σχηματίζουν χειμάρρους που αποπλένουν το έδαφος. Επικρατεί ψύχος, χιόνι, χαλάζι. Το καλοκαίρι υπερβολική ξηρασία και ζέστη αφόρητη. Και αποτέλεσμα όλων αυτών αφορία της γης, έλλειψη τροφίμων, αθλία ζωή και οδυνηρός από τας στερήσεις και την πείνα θάνατος.

                                                                 ΙΑΚΩΒΟΣ ΒΑΧΑΒΙΟΛΟΣ

                                                                 τ. Εκπαιδευτικός Σύμβουλος

---------------------

(1)   Τώρα πια άδειες είναι οι μάνδρες, άδειες και οι αυλές

από τετράποδα^. Και οι μάγειροί μου απέκαμαν^.

αλλά και τους ημιόνους έλυσαν από το ζυγό των μεγάλων αμαξών,

και την βουν έφαγε, την οποίαν η μήτηρ έτρεφε διά την Εστία,

έφαγε και τον αθροφόρο και τον πολεμικόν ίππον,

και τη γάτα, την οποίαν έτρεμαν τα μικρά θηρία (ποντίκια).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Τον πλούσιον οίκον απεξήραινον οδόντες.

Περιοδικό «Ύπαιθρο», Ιούνιος 1936, σελ. 61-63

(Αρχείο Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης)

Ο Μύθος του Ερυσίχθονα

Ο μύθος του Ερυσίχθονα αναφέρεται στο ιερό άλσος της θεάς Δήμητρας στη Θεσσαλία, όπου ορθωνόταν μια γιγαντόσωμη δρυς (κατά τον Καλλίμαχο ήταν λεύκη) στην παχειά σκιά της οποίας συχνά οι νύμφες έπαιζαν και χόρευαν. Η βέβηλη επιθυμία του αλαζόνα Ερυσίχθονα, ηγεμόνα της περιοχής, έβαλε στο στόχαστρό του το δέντρο αυτό (κατά μία άλλη εκδοχή του μύθου, ολόκληρο το άλσος) προκειμένου να κατσκευάσει μια αίθουσα συμποσίων. Στο πρώτο χτύπημα του τσεκουριού αίμα ξεπήδησε από το δέντρο και ακούστηκε μια φωνή: Σ’ αυτό το δέντρο κατοικώ εγώ, η αγαπημένη νύμφη της Δήμητρας, η Νικίππη (κατά τον Καλλίμαχο εμφανίστηκε και η ίδια η Δήμητρα για να τον αποτρέψει). Αλλά ο αυθάδης Θεσσαλός μένει αδιάφορος στα λεγόμενά της και παρακινεί τους εργάτες να συνεχίσουν.

Από το δέντρο που έγειρε, ακούστηκε η φωνή της νύμφης που ήταν μέσα: Εγώ η νύμφη η προσφιλεστάτη στη Δήμητρα, που κατοικώ σ’ αυτό το δέντρ, ενώ πεθαίνω, σου προλέγω ότι η σεβαστή θεά θα σου επιβάλλει ποινή άξια των πράξεών σου, παρηγορία του θανάτου μου.

Τότε όλες οι δρυάδες, με μαύρα φορέματα, πήγαν στη Δήμητρα κι εζήτησαν την τιμωρία του Ερυσίχθονα.

Η Δήμητρα κάλεσε μιαν ορειάδα και την έστειλε στην Πείνα (η ίδια ήταν μαλωμένη μαζί της), η οποία ζούσε στην παγωμένη Σκυθία, μαζί με τον Τρόμο και τον Φόβο. Αυτή δέχθηκε να βοηθήσει. Ο Οβίδιος την περιγράφει ως μια απαίσια «μάγισσα», που «ρυπαρήν είχε την κόμη, το δέρμα κατάξερο ώστε να φαίνονται τα σπλάχνα της». Παρ’ ότι αντίπαλος της Δήμητρας, ίσως και λόγω της απεχθούς πράξης του Ερυσίχθονα, ταξίδεψε με ένα γρήγορο πέταγμα, μπήκε στην κρεββατοκάμαρα του Ερυσίχθονα κι εφύσησε μέσα στο στόμα του, στο φάρυγγα και στα αδειανά σπλάχνα του και έσπειρε την πείνα. Η ποινή ήταν η «ακράτητος βουλιμία», να πρώει και να μην χορταίνει.

Ο Ερυσίχθονας ξύπνησε πεινασμένος. Άρχισε να τρώει ότι έβρισκε μπροστά του, αλλά η πείνα του δεν λιγόστευε. Δεν μπορεί ούτε να ξεδιψάσει. Στο τέλος στρέφεται στον ίδιο τον ευατό του. Αρχίζει να δαγκώνει τα μέλη του και να τρέφει το σώμα του με το ίδιο το σώμα του, ώσπου βρήκε οικτρότατο θάνατο (κατά μία άλλη εκδοχή του μύθου, έφαγε το στομάχι του και πέθανε).

Η λέξη Ερυσίχθων (από το ερύω=αυλακώνω και χθων=γη) συμβολίζει τον γεωργό και οποιονδήποτε «επεμβαίνει» στη γη ή στα δάση.

Η αποτρεπτική ισχύς του μύθου αυτού είναι προφανής. Η θεοποίηση των δασών, διαφόρων δέντρων, ζώων, ποταμών, λιμνών και άλλων στοιχείων της φύσης, ήταν μία μέθοδος προστασίας τους.

Σήμερα, έχουμε εξαντλήσει όλα τα άλλα μέσα, θεές δεν υπάρχουν πια, λείπει η βιωματική σχέση με τη φύση και έρχονται οι νόμοι, ανήμποροι και ανίσχυροι να παίξουν το ρόλο της Δήμητρας. Η απιελή της Πείνας φαντάζει ως ένας απλός μύθος ή κάτι που θα μπορούσε να συμβεί στο πολύ μακρινό μέλλον.

Σάκης Κουρουζίδης

Περιοδικό Οικο-ενημέρωση, Φεβρουάριος 2004